ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA FILOZOFII XVII WIEKU Flashcards
(5 cards)
Wielkie systemy XVII w. uwzględniały równomiernie zagadnienia metafizyczne obok
epistemologicznych; a wszędzie, idąc śladem Kartezjusza, kładły nacisk na zagadnienia najbardziej
monumentalne.
W metafizyce: Jakie są substancje i jaki jest stosunek między nimi? W teorii poznania:
Co stanowi niezawodny fundament wiedzy?
Specjalnych dyskusji zrodziło się w XVII w. najwięcej z racjonalistycznego pojmowania wiedzy i z
mechanistycznego pojmowania zjawisk. Pierwsze kazało szukać metody, która by pozwoliła zbudować
„naukę powszechną”, równie doskonałą jak geometria. Drugie czyniło życie i wolność tematem sporów;
nie tylko bowiem usiłowano mechanistycznie tłumaczyć przyrodę, ale najpierwsi myśliciele epoki, jak
Kartezjusz, Malenbranche, Spinoza, rozwijali mechanistyczną teorię afektów, a nie brakło też prób
mechanistycznego rozumienia społeczeństwa, prawa, państwa.
Uderzające jest, jak mało miejsca w filozofii XVII wieku zajmowały zagadnienia etyczne. Kartezjusz
rozwinął tylko „tymczasową” etykę: boć trzeba jakoś żyć, tak czy inaczej, a nie widział sposobu, by to
rozstrzygnąć w sposób naukowy. U Spinozy etyka występowała właściwie tylko w tytule jego dzieła, ale
nie w jego treści. Zagadnienia etyczne były żywe bodaj dla jednego tylko Pascala. Dla innych, zwłaszcza
dla Hobbesa, były podporządkowane zagadnieniom politycznym. I w dalszym ciągu, podobnie jak w
poprzednich stuleciach, najwięcej były rozważane przez teologów i w związku z zagadnieniami
teologicznymi.
Zagadnienia zaś estetyczne zupełnie nie występowały w systemach filozoficznych tego stulecia. Tylko
przygodnie mogła się pojawić wzmianka treści estetycznej u Kartezjusza, Pascala czy Malenbranche’a. O
estetyce jako dziale filozofii nie było jeszcze mowy. Jeśli
zajmowano się zagadnieniami estetycznymi, to poza filozofią. Mianowicie w teorii sztuki, zwłaszcza
architektury i malarstwa. A także w teorii poezji, w ramach „sporu klasyków i modernistów”. Ośrodkiem
tej teorii była Francja. Największym w niej teoretykiem malarstwa był malarz Poussin (którego poglądy
spisał jego biograf Felibien), a największym teoretykiem architektury - budowniczy Claude Perrault.
Teoria ta miała głównie charakter techniczny, ale zbliżała się i do najogólniejszych zagadnień. Była w
znacznej części teorią normatywną: najbardziej znane są reguły poezji sformułowane przez Boileau, ale
więcej jeszcze takich reguł formułowali architekci. Cała ta teoria przejęta była duchem naturalizmu i
racjonalizmu: natura była wzorem piękna, a rozum jego sprawdzianem. Jednakże dotykała ważnych
zagadnień estetycznych. Perrault z niezwykłą jasnością uświadomił sobie charakter asocjacyjny
niektórych naszych upodobań estetycznych i reguł estetycznych. A czynił to na 200 lat przed tymi, którzy
w końcu XIX w. wprowadzili estetykę „asocjacyjną” jako nowość naukową.
POJĘCIA I TERMINY
Charakterystyczną cechą zaczynającej się w XVII w. nowożytnej filozofii była dążność do
uproszczenia zasobu pojęć, odrzucenia nadmiernych dystynkcji i dojścia do pojęć prostych a
monumentalnych. Decydującą rolę odegrał w tym Kartezjusz: świadomie ignorował subtelne rozróżnienia
scholastyczne, utożsamiał to, co scholastyka starannie rozróżniała; pisał (wedle zestawienia Euckena):
notiones sive conceptus, conceptus sive idea, idea sive cogitatio, res sive substantia, natura sive essentia,
corpus sive materia, res corporales sive physicae, res immateriales sive metaphysicae, immaterialis sive
cogitativus, formae sive species, formae sive attributa, mens sive anima, intellectus sive ratio, realitas
sive perfectio, est sive existit, facultas sive potentia itd., itd.
Materiał terminologiczny filozofii XVII w. na ogół nie był nowy, lecz odziedziczony po scholastyce.
Najwyraźniejsze to u Spinozy (dotyczy zasadniczych jego terminów, jak natura naturata, causa sui,
causa immanens, causa adaequata, amor intellectualis, scientia intuitiva i wielu innych); to samo da się
wskazać u innych pisarzy, nawet jeszcze u Leibniza.
Natomiast powszechnym zjawiskiem było, że stare terminy otrzymywały nowe znaczenie, zatracały
znaczenie metafizyczne i nabierały znaczenia empirycznego. Termin „przyczyna”, używany tradycyjnie
dla oznaczenia transcendentnej przyczyny zjawisk, teraz (zwłaszcza u Newtona) zaczął oznaczać przyczynę immanentną w zjawiskach. Termin metafizyczny „idea”, który oznaczał byt transcendentny, od
Kartezjusza stał się terminem psychologicznym, oznaczającym wszelką treść umysłu. Ze średniowiecznej
łaciny do nowych języków stare terminy filozoficzne przeszły przeważnie już w tej nowej wersji.
CHRONOLOGIA
Okres systemów, który przypadł na XVII stulecie, był krótki, obejmował zaledwie trzy pokolenia.
1. Pierwsze było pokolenie Kartezjusza, czynne głównie w latach 1625 - 1650. Do niego należeli jeszcze
ostatni przedstawiciele Odrodzenia i ludzie przejściowego typu, jak Herbert z Cherbury, Grocjusz,
Campanella. Z samodzielnych twórców nowej filozofii, poza Kartezjuszem, do tego pokolenia należał
Hobbes i Gassendi. Pokolenie to, to samo, które położyło fundamenty pod nową filozofię, usiłowało
również nawrócić do filozofii średniowiecznej: ono to odnowiło scholastykę, szczególniej w Hiszpanii.
2. Drugie pokolenie wydało uczniów Kartezjusza, jak Pascal, Arnauld, Nicole, w Niemczech Clauberg. Z
samodzielnymi rozwiązaniami wystąpili Geulincx, Malebranche, Spinoza. Równocześnie z nimi żył
jeszcze Hobbes. A do tego samego pokolenia należeli główni przedstawiciele mistycznego platonizmu,
który naówczas krzewił się w Anglii: Cudworth i Henry Morę.
3. Trzecie pokolenie wydało myślicieli, których dzieła były najpełniejszym wyrazem całej epoki: do
niego należał z uczonych Newton, z filozofów - Leibniz. Jednocześnie zaś pokolenie to wydało także
zwiastunów nowej epoki, jak Locke i Bayle.
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE
Wielkie systemy filozoficzne XVII wieku powstały bynajmniej nie w warunkach spokoju i
dobrobytu. Środkową Europę zniszczyła wojna 30-letnia (1618- 1648), Polskę obróciły w gruzy najazdy
szwedzkie. W 1683 Turcy podeszli pod Wiedeń. Hiszpania znajdowała się pod ponurym panowaniem
Filipa, Francja pod dyktaturą Mazariniego i Richelieugo, Austria pod absolutystycznymi rządami, Anglia
przeszła przez rewolucję i rządy Cromwella. Jedna bodaj tylko Republika Zjednoczonych Niderlandów,
utworzona w 1588 r., była ostoją spokoju i swobody.
Był to wiek nowej potęgi Kościoła. Od 1609 powstała Liga Katolicka. Przyszła era wielkich kaznodziejów Francji, Bossueta i Fenelona, wielkich mistyków Hiszpanii, św. Teresy i Jana od Krzyża, era
pogodnego humanizmu katolickiego, którego wyrazem był Franciszek Salezy, ale także surowej i ponurej
religijności nie tylko w Hiszpanii, lecz również we Francji, era jansenizmu, Pascala, Port Royal. W 1683
cofnięty został przez Ludwika XIV edykt nantejski, gwarantujący swobodę wyznania.
W sztuce była to epoka baroku, sztuki dynamicznej, niespokojnej, olbrzymiej. Powstawały wówczas
budowle największej skali: Wersal, Eskurial, św. Piotr w Rzymie, św. Paweł w Londynie. Równolegle
zaś z barokiem rozwijał się jeszcze inny typ architektury, klasyczny, „palladiański”, który w niektórych
krajach, jak w północnych Włoszech, w Holandii, Anglii, miał nawet przewagę. Włochy dały początek
obu typom, wydały mistrzów baroku, Berniniego i Borrominiego, tak samo jak poprzednio Palladia.
Natomiast w malarstwie zeszły na drugi plan, malarstwo włoskie stało się manieryczne, eklektyczne,
akademickie. Największe talenty malarskie, chwała stulecia, były już nie we Włoszech, lecz we Flandrii i
Holandii - Rubens i Rembrandt, a także w Hiszpanii - Greco i Velasquez.
Poezja osiągnęła w tym stuleciu swe szczyty: było to stulecie Szekspira, Cervantesa, Moliera. A także
klasyków francuskich, Corneille’a i Racine’a. I Miliona. Hamlet ukazał się w 1608 r., Don Kiszot w 1609,
Cyd w 1631, Świętoszek w 1664, Raj utracony w 1677, Fedra w 1677.
Teraz wyzyskano odkrycia geograficzne zeszłego wieku: w 1600 r. założona została angielska Kompania
Indii Wschodnich, a w 1602 takaż Kompania niderlandzka; w 1620 r. lądowała w Ameryce „Mayflower”,
w 1674 założony został Nowy Jork, a w 1693 Filadelfia; w 1642 Tasman opłynął dokoła Australię.
Długa seria zdobyczy naukowych przypada na wiek XVII. 1600: odkrycie przez Gilberta magnetyzmu
ziemskiego. 1606: skonstruowanie przez Lippersheya lunety. 1611: zbudowanie astronomicznego
teleskopu przez Keplera. 1614: odkrycie przez Napiera logarytmów. 1628: odkrycie przez Gilberta
elektryczności, a przez Harveya podwójnego obiegu krwi. 1637: zapoczątkowanie przez Kartezjusza
geometrii analitycznej. 1643: zbudowanie przez Torricellego barometru. 1652: skonstruowanie pompy
pneumatycznej przez Guerickego. 1661: Boyle’a Sceptical Chemist. 1663: skonstruowanie przez
Guerickego maszyny elektrostatycznej. 1675: wykrycie infuzoriów przez Leeuwenhoeka. 1678:
utworzenie ondulacyjnej teorii światła przez Huyghensa. 1684: odkrycie rachunku różniczkowego przez
Leibniza i prawa ciążenia przez Newtona. 1687: ogłoszenie przez Newtona Phihsophiae
naturalisprincipia mathematica. 1690: zbudowanie kociołka parowego przez Papina. W stuleciu tym zawiązane były najsłynniejsze akademie świata. Academie Francaise w 1635, Royal Society w 1662.
Słynne obserwatorium w Greenwich założone zostało w 1675 roku.
KWESTIE SPORNE
Kwestie sporne dotyczące filozofii XVI[ w. mają inny charakter niż te, które powstały w
historiografii czasów dawniejszych. Sprawy faktyczne, stanowiące tak wielką trudność w badaniach
filozofii starożytnej i średniowiecznej, sprawy biograficzne, bibliograficzne, chronologiczne są dla
filozofii XVII w. mniej więcej ustalone; teksty filozofów są dostatecznie znane. Natomiast w interpretacji
ich powstała niemała rozbieżność zdań. Wystąpiła ona: 1) W sprawie genezy wielu poglądów: np.
antecedensy filozofii Kartezjusza i Spinozy dopiero w ostatnich czasach zostały częściowo ujawnione. 2)
W sprawie zaliczania filozofów do takiej czy innej grupy: np. czy Hobbes reprezentował empiryzm
angielski (jak mniemano do niedawna), czy też racjonalizm kontynentalny? 3) W sprawie znalezienia
właściwej istoty i intencji systemów filozoficznych: czy np. Kartezjusz był uczonym, który ubocznie
zajmował się metafizyką (jak chciało wielu historyków XIX w.), czy też przede wszystkim był
metafizykiem? Albo czy system Leibniza miał źródło w jego logice (jak chcą Russell, Couturat, z
Polaków Elzenberg), czy też w jego metafizyce (Schmalenbach, Baruzi, Heimsoeth i in., z polskich
uczonych Jasinowski)? Czy filozofia Leibniza jest jednolita, czy też (jak chce Russell) miał on różne
filozofie, z których tylko jedną ogłosił? Przeróżne „perspektywy”, z jakich bywa oglądana filozofia
Leibniza, zestawił D. Mahnke.
