HOBBES Flashcards
(8 cards)
Inny system XVII wieku, który zagadnieniom tego stulecia dawał naturalistyczne rozwiązanie,
był
dziełem Hobbesa.
Thomas Hobbes (1588-1679)
pochodził z angielskiej pastorskiej rodziny; studiował w
Oksfordzie, gdzie za jego czasów uczono jeszcze scholastycznej filozofii. Wyrósł wszakże na
przeciwnika religii i scholastyki. W młodym jeszcze wieku postanowił zostać pisarzem politycznym, później dopiero dla politycznych poglądów poszukał filozoficznych podstaw. Brał czynny udział w
polityce: stał po stronie rojalistów. Znaczną część życia - razem około 20 lat - spędził w Paryżu; tam
poznał się z nowymi prądami naukowymi kontynentu, które wpłynęły na ukształtowanie się jego
poglądów. Zmarł w bardzo późnym wieku, do końca pracując, ale raczej literacko niż filozoficznie (m. in,
mając 87 lat wykończył i ogłosił rymowany przekład całego Homera).
DZIEŁA.
System swój opracował względnie późno, głównie podczas emigracji paryskiej w latach 1640-
1651 i po powrocie do Londynu. Wyłożył go po łacinie pt. Elementa philosophiae w 3 częściach: I. De
corpore, 1655, II. De homine, 1658, III. De cive (wydana najwcześniej, 1642 i 1647). Ostatnią część,
zawierającą filozofię prawa i państwa, rozwinął w angielskim dziele pt. Leviathan, 1651.
POPRZEDNICY.
Filozofia Hobbesa miała cele polityczne, postawę naturalistyczną. Postawa ta
odpowiadała usposobieniu Hobbesa, ale była jeszcze potęgowana przez wpływ naturalistycznych prądów,
wznowionych naówczas po tysiącu lat przerwy. Hobbes wbrew pozorom miał mało związków z
filozoficznymi prądami Anglii, był niezależny od Fr. Bacona, z którym żył w bliskich osobistych
stosunkach, ale którego jako myśliciela nie cenił. Znaczną część życia spędził we Francji i we Włoszech;
tam ten angielski myśliciel poznał nowe idee i poszedł z dwoma prądami umysłowymi kontynentu,
racjonalistycznym i naturalistycznym.
1. Racjonalistyczną teorię poznania i przyrody, zainicjowaną przez Kartezjusza i poniekąd przez
Galileusza, Hobbes poznał między 1634 a 1636 r.; Galileusza znał osobiście, z Kartezjuszem
korespondował. Zresztą jeszcze przed poznaniem ich poglądów, pod wpływem studiów nad Euklidesem,
powziął myśl racjonalnego, podobnego do geometrii systemu filozofii.
2. Podczas gdy racjonalizm łączył Hobbesa z Kartezjuszem, dzielił go odeń naturalizm. Tu przyłączył się
do prądu zainicjowanego w dobie Odrodzenia przez Telesia i innych, a usiłującego wznowić starożytny
naturalizm stoików i epikurejczyków. Tego naturalistycznego prądu stał się niebawem czołowym
przedstawicielem. Szczególniej zaś charakterystyczne dla Hobbesa było połączenie tych dwóch szeregów
rozwojowych, racjonalistycznego i naturalistycznego.
Najsamodzielniejszy był w filozofii politycznej. Zamierzenia jego w tej dziedzinie miały wprawdzie
poprzedników w epoce Odrodzenia, jak Machiavelli i Grocjusz, Bodin i Althu-sius; ale z nich jedni, jak
Machiavelli, byli historykami, inni, jak Grocjusz, prawnikami, Hobbes zaś był filozofem. Poglądy, które
tamci wyprowadzali z doświadczeń historycznych lub z rozważań prawniczych, on usiłował uzasadnić
ogólną koncepcją filozoficzną.
- MATERIALISTYCZNA METAFIZYKA.
Ogólna filozoficzna koncepcja Hobbesa była
materialistyczna. Przyjmował, że nie istnieje nic poza ciałami: niematerialne substancje, które od wieków
stanowiły osnowę poglądu na świat, miał za fikcję. To przekonanie pozwalało mu usunąć trudności, z
jakimi walczyła filozofia XVII w.: Kartezjańskie zagadnienie stosunku duszy i ciała rozwiązywało się, a
raczej upadało, gdy zostało zaprzeczone istnienie czego bądź poza ciałem.
Ten nowożytny materializm był odmienny już i ostrożniejszy od starożytnego: dla starożytnych
świadomość była własnością niektórych oddzielnych atomów, dla Hobbesa zaś funkcją ciała
organicznego, wziętego w całości. Poza tym materializm Hobbesa połączył się z mechanistyczną
koncepcją filozofów XVII w. Zaczynając od Kartezjusza i Galileusza, mechanistycznie pojmowali oni
przemiany ciał; dla Hobbesa zaś, który nie uznawał żadnych przedmiotów poza ciałami, mechanicyzm
stał się powszechną teorią bytu.
Teoria ta była atakowana w dwóch punktach: że przebiegi cielesne są wyłącznie ruchami i że przebiegi
psychiczne są ruchami. Pierwszy atak Hobbes odpierał, jak
Galileusz i Kartezjusz, usiłując wykazać, że jakości zmysłowe, które przemawiają przeciw jego tezie, nie
są własnościami rzeczy, gdyż są subiektywne; główne zaś jego argumenty za subiektywnością jakości
były dwa: a) postrzegamy bez bodźca zewnętrznego (w snach, wizjach) tak samo, jak gdy bodziec działa;
b) różne bodźce wywołują te same jakości, np. uderzenie w nervus opticus wywołuje takie samo
wrażenie, jak światło. - Pogląd zaś, że przebiegi psychiczne są natury mechanicznej, Hobbes popierał
takimi argumentami: a) ruch może wywołać tylko ruch i tylko przez ruch może być wywołany; stany zaś
świadomości są wywołane przez ruchy i wywołują ruchy; b) istnieje podobieństwo między zjawiskami:
ruchu i świadomości, mianowicie między ruchem a impulsem woli.
- RACJONALISTYCZNA METODOLOGIA.
Hobbes, nieodrodny syn XVII wieku, następca Kartezjusza,
dążył do stworzenia racjonalnego systemu filozofii. System ten przybrał wszakże u Hobbesa odrębną
postać przez to, że został oparty na przesłankach materialis-tycznych. Przedmioty idealne nie istniały dla Hobbesa zupełnie, psychiczne były natury cielesnej, a cielesne były mechanizmami: takie założenia
niezmiernie ułatwiały jednolity system. Hobbes który był świadkiem powstania mechaniki i przejęty był
kultem dla niej, wyobraził sobie, że jego system mechanistycznej filozofii będzie tak samo ścisły, jak
nauka mechaniczna. Mniemał, że urzeczywistni aspiracje swego wieku do doskonałego poznania.
Wszystkie zjawiska miały być ujęte tak ściśle, jak zjawiska ruchu, bo wszystkie zostały sprowadzone do
ruchu.
I sam proces poznania był dla Hobbesa, jak każdy proces, natury mechanicznej: przez zetknięcie
przedmiotu z narządem zmysłowym ruch z przedmiotu przenosi się na narząd, potem na nerwy, wreszcie
do wnętrza mózgu. Proces ten musi zatem przejść przez zmysły; innej dcogi nie ma dla mechanicznie
pojętego procesu poznania. Konsekwencja kazała tedy Hobbesowi z metodologicznym racjonalizmem
połączyć sensualizm psychologiczny.
Hobbes miał wszakże świadomość, że mechanistyczna koncepcja jest jedynie hipotezą. Całe poznanie
jest tylko wnioskiem ze zjawisk o hipotetycznych przyczynach. Można by wnioskować inaczej i
wytworzyć odmienną teorię, ale mechanistyczna teoria zdaje sprawę ze zjawisk i przeto spełnia swe
zadanie. Takim pojmowaniem własnej teorii jako hipotezy Hobbes przygotował grunt dla pozytywizmu
następnych stuleci.
- NATURALISTYCZNA ETYKA i POLITYKA.
Na takim (na wpół oryginalnym) metafizycznym i
epistemologicznym podłożu wznosiła się philosophia civilis, najoryginalniejsza część systemu Hobbesa.
Traktował ją naturalistycznie, jako ciąg dalszy filozofii naturalnej, wychodząc z założenia, że
człowiekiem rządzą te same prawa mechaniczne, które rządzą przyrodą. Usiłował uchwycić mechanizm
psychiczny jednostki i wyprowadzić zeń cały złożony ustrój życia. Występował przeciw tradycyjnej od
Arystotelesa tezie, że człowiek z natury jest istotą społeczną. Przeciwnie, z natury i instynktu każdy
zajmuje się wyłącznie własnymi sprawami; każdy kocha jedynie siebie, każdy jest egoistą; jedynym
celem jest zachowanie samego siebie, jedynym dobrem własne dobro. Każda rzecz jest dobra, jeśli służy
celom jednostki, a jednocześnie może być zła dla innej jednostki, z której interesami jest w niezgodzie.
Innej miary dobra i zła natura nie zna. Więc też każdy z natury rzeczy usiłuje wszystko, czego domaga się
jego egoizm, osiągnąć dla siebie i jeśli trzeba, wywalczyć. Nie ma praw ani obowiązków, które by go
ograniczały; ile wywalczy, zależy tylko od jego sił. Stąd status naturalis człowieka: walka wszystkich
przeciw wszystkim. Homo homini lupus.
Jednakże walka przynosi szkody - i dla uniknięcia ich ludzie opuścili stan natury. Aby uzyskać pokój,
zaczęli żyć, jak gdyby byli skrępowani umową; każdy ustąpił część swych pretensji na rzecz
społeczności, aby w zamian od niej otrzymać obronę. Tak powstało państwo: nie z natury i z instynktu,
lecz z obawy i rozsądku. Dopiero zaś z państwem powstało prawo i obowiązki, a wraz z prawem
obiektywna miara dobra i zła.
Hobbes nie tylko tłumaczył mechanistycznie powstanie państwa, ale również mechanicznie chciał je
normować. Ideałem jego był dobrze funkcjonujący mechanizm; warunek zaś dobrego funkcjonowania
widział w działaniu najwyższej siły, sprzęgającej poszczególne części mechanizmu. W zastosowaniu do
państwa znaczy to: monarcha jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania państwa. Dlatego lud
ustępuje monarsze swych praw. Odtąd należy się, aby każdy czynił, co władca rozkazuje; przeto normy
życia zależą od jego woli i rozkazu. Nie pierwszy to raz dobro i zło zostało uzależnione od woli: ale u
dawniejszych zwolenników tego kierunku, jak Duns lub Ockham, była to wola Boża. W tym
naturalistycznym systemie monarcha zajął miejsce Boga.
W ten sposób przez filozofię mechanistyczną Hobbes uzasadniał samowładczy ustrój monarchiczny.
Wzniósł system filozofii, by spełnić zapowiedź daną towarzyszom politycznym; że uzasadni racjonalnie i
dedukcyjnie politykę rojalistyczną.
ZNACZENIE.
Materialistyczna metafizyka, złączona z racjonalistyczną metodą i monarchistyczną
polityką, wydała system Hobbesa. Był to system naturalistyczny, wyłączający czynniki idealne, duchowe,
wolne; był deterministyczny w teorii przyrody, sensualistyczny w teorii poznania, egoistyczny w teorii
działania. Szczególne było w tym systemie, iż był wyprowadzony dedukcyjnie: wypowiadał się w tym
duch XVII w.
Pokrewne, naturalistyczne doktryny miały wielu zwolenników w epoce poprzedzającej Hobbesa i w
następującej po nim, w Odrodzeniu i w Oświeceniu. Hobbes był jakby łącznikiem między tymi epokami,
natomiast we własnej epoce był odosobniony. Jego teorie były wprost prowokacją dla idealistów XVII w.
Jeśli miał zwolenników za życia, była to „bezimienna masa”; z wybitnych myślicieli tylko Spinoza korzystał zeń, a Gassendi oceniał go z sympatią. Przeciwników zaś miał wielu: w opozycji doń była
przede wszystkim szkoła platońska w Cambridge, a także Locke, Shaftesbury i tylu innych.
W XVIII w. stosunek doń uległ zmianie: minęło wtedy działanie Kartezjusza i Malebranche’a i przyszedł
czas Hobbesa. Diderot pisał wówczas: „Jakże Locke wydaje mi się nieścisły, a La Bruyere i La
Rochefoucauld biedni i mali w porównaniu z tym Tomaszem Hobbesem; książki jego można czytać i
komentować całe życie”. Ale i wówczas powodzenie jego nie było powszechne ani pozbawione
zastrzeżeń: tych, których pociągała jego naturalistyczna teoria, odstręczała za to dedukcyjna metoda.
Najwięcej wsławił się i oddziałał swą filozofią społeczną, najoryginalniejszą częścią swego systemu.
Odebrał dobru, obowiązkowi, prawu charakter niezmienny i absolutny, wyższy ponad człowieka i
społeczeństwo; dopatrzył się ich źródła w woli ludzi, niestałej i zmiennej. Był inicjatorem „socjologizmu”
etycznego, tej najbardziej nowożytnej postaci relatywizmu, uzależniającej oceny i normy od potrzeb i
decyzji, nie jednostek wprawdzie, ale społeczeństw. Od Hobbesa socjologizm powracał już stale, ostatnio
w XX wieku w teorii Durkheima.
W 1929 r. obchodzono 250 rocznicę jego śmierci zjazdem naukowym w Oksfordzie, w następnym zaś
roku powstała międzynarodowa Societas Hobbesiana.
