SPINOZA Flashcards
(14 cards)
Między systemami filozoficznymi XVII w. system Spinozy miał charakter monistyczny:
przezwyciężał przeciwstawienie ducha i materii, choć nie sprowadzał ducha do materii ani materii do
ducha.
ŻYCIE.
Benedykt (lub Baruch) Spinoza (lub Despinoza, d’Espinoza, De Spinoza żył od 1632 do 1677;
pochodził z rodziny żydowskiej osiadłej w Niderlandach i w kraju tym całe swe życie spędził. Nauki
pobierał w szkole żydowskiej, gdzie już się zetknął z filozofią, mianowicie z doktrynami
średniowiecznych Żydów, m. in. Majmonidesa i kabalistów. Dopiero po 1654 r. poznał łacinę i język
grecki; wówczas zaczął studiować dzieła scholastyki chrześcijańskiej oraz rozkwitające wtedy nauki
przyrodnicze; szczególny wpływ wywarł nań Kartezjusz. Za nieprawowierne poglądy został odtrącony
przez współwyznawców, a od 1656 r. wyłączony z gminy i wyklęty. Odtąd żył w odosobnieniu, obcując z
małym tylko gronem przyjaciół, całkowicie oddany nauce. Poza studiami teoretycznymi zajmował się
szlifierstwem. Mieszkał najpierw w Amsterdamie, potem w Hadze. Powołanie na katedrę do
Uniwersytetu Heidelberskiego (1673) odrzucił, nie chcąc niczym krępować swej niezależności. Umarł w
młodym wieku. Liczne świadectwa przedstawiają go jako prawdziwego mędrca, opanowanego,
pogodnego i łagodnego, bezinteresownie poświęcającego swe życie wiedzy.
PISMA.
Jedynie dwie prace Spinozy ukazały się za jego życia: Renati des Cartes Principiorum
philosophiae pars I et II, morę geometrico demonstratae, 1663, i Tractatus theologico-politicus, 1670.
Pierwsza referowała poglądy obce, druga dotyczyła spraw pozafilozoficznych. Filozoficzne jego pisma
ogłoszone zostały dopiero pośmiertnie i anonimowo, pt. B. d. S. Opera Posthuma, 1677. W wydaniu tym
zawarte były: Ethica ordim geometrico demonstrata, Tractatus de intellectus emendatione (wczesny,
pisany zapewne przed 1662 r.) i Tractatus politicus (pisany przed samą śmiercią, nie ukończony). W
blisko dwa wieki później, w 1852 r., odnaleziono w holenderskim przekładzie jeszcze jedną rozprawę
Spinozy, Krótki traktat, czyli Tractatus de Deo et homine eiusc/ue felicitate (pisany zapewne między
1658 a 1660). Najważniejszym dziełem jest Etyka, zawierająca nie tylko filozofię moralną, ale cały
system Spinozy; w zasadniczej koncepcji wytworzona w latach 1652- 1665, była opracowywana i
ulepszana aż do śmierci autora. Traktat o poprawie umysłu stanowi epistemologiczne przygotowanie do
systemu Spinozy.
POPRZEDNICY.
System Spinozy miał dwa główne źródła: z jednej strony odwieczną panteistyczną
metafizykę (którą Spinoza znał nie z pism jej twórców i klasyków, jak Plotyn, Eriugena lub Bruno, lecz
późnych, przeważnie żydowskich jej przedstawicieli), z drugiej zaś - Kartezjańską teorię poznania i
mechanistyczne poglądy nowożytnego przyrodo-znawstwa. Do nowych idei, które oddziałały na Spinozę,
należały poglądy Hobbesa; one to nadały filozofii Spinozy naturalistyczny odcień. Panteistyczną
metafizyka była wszakże osią poglądów Spinozy, wobec niej idee naukowe XVII wieku zajęły miejsce
służebne.
Filozofia Spinozy była jednym z nawrotów średniowiecza w XVII w.: po kartezjanach, którzy odnowili
augustynizm, Spinoza odnowił heterodoksalny panteizm. Kartezjanie połączyli naukę nowożytną z tradycją średniowiecznej teologii chrześcijańskiej, Spinoza połączył ją z
tradycją teologii żydowskiej.
Poglądy Spinozy miały ponadto jeszcze trzecie źródło. Spinoza zabierał głos nie tylko w sprawach ściśle
filozoficznych, ale także i politycznych, był rzecznikiem wolności i tolerancji. Otóż w tej działalności
miał pobudkę i wzór w prądach wolnościowych panujących w XVII wieku w Niderlandach. Środowisko
holenderskie wespół ze środowiskiem żydowskim i z ogólnoeuropejskimi ideami XVII w. wydało
złożoną doktrynę Spinozy.
ROZWÓJ.
Od początku swej pracy filozoficznej zajmował Spinoza tę samą zasadniczą postawę, ale
stopniowo zmniejszał się w jego filozofii udział czynników mistycznych i wzmagał naturalistycznych,
wpływ Hobbesa brał górę nad wpływami scholastyków, panteistów i kartezjan.
POGLĄDY. .
Spinoza pojmował poznanie podobnie jak Kartezjusz: racjonalistycznie. Miarą prawdy i dla
niego była jasność i wyraźność, a rozum, poznający w sposób jasny i wyraźny, był dlań jedynym źródłem
prawdy.
Do racjonalistycznej teorii poznania dostosował racjonalistyczną metodologię. Wyznawał ideę
„powszechnej nauki”, przejętą od Kartezjusza, i w Etyce dał naukę o świecie, Bogu, poznaniu i działaniu,
opartą na wspólnych założeniach i tworzącą jeden naukowy system. Przejął również typową dla
racjonalistów myśl, że matematyka jest wzorem nauki. Swą powszechną naukę wyłożył sposobem
geometrii (morę geometrico) ; przyjąwszy pewne definicje i aksjomaty, na podstawie ich dowodził
dalszych twierdzeń. Tak matematycznej postaci filozofia nie miała ani przed Spinoza, ani po nim.
Filozofia Spinozy wyrosła na podłożu na wskroś osobistym i uczuciowym, ale usiłował i potrafił dać jej
postać abstrakcyjną, racjonalną i zupełnie bezosobistą
- PANTEIZM.
Matematyczna była jednak tylko forma systemu Spinozy, treść jego zaś była
metafizyczna. Dzieło Morę geometrico było wykładem monistycznej nauki o jedności wszechrzeczy. W
filozofii Kartezjusza potępiał jej dualizm: dualizm Boga i świata, myśli i rozciągłości, duszy i ciała,
wolności i mechanizmu. Próbował zaś przezwyciężyć dualizm wychodząc z własnych założeń
Kartezjusza; z jego definicji substancji (substancja jest tym, co istnieje samo przez się i co może być
samo przez się pojęte) wnosił, że substancja jest tylko jedna, a jest nią Bóg. Bo aby coś istniało samo
przez się, nie może być niczym ograniczone; musi być nieskończone, a nieskończona substancja - to Bóg.
Substancja nie może być stworzona, gdyż wtedy miałaby przyczynę i istniałaby przez przyczynę, a nie
sama przez się. Poza Bogiem nie może więc być substancji. Bóg, czyli substancja: to dwie nazwy tej
samej rzeczy.
Stąd wynika, że wszechświat nie może istnieć poza Bogiem, lecz tyłków Bogu. Zarówno świat rzeczy,
jak i świat myśli nie są samoistne, lecz są objawami tego, co samoistne, tj. Boga. Nie są poza Bogiem, a
przeto Bóg nie jest poza nimi. Bóg, czyli przyroda: to dwie nazwy jednej rzeczy. Przez ten panteizm miał
zostać przezwyciężony dualizm Boga i świata.
- DETERMINIZM.
Własności świata wywodzą się z natury Boga, wywodzą się zeń wedle praw
logicznych. I świat podlega tym samym prawom logicznym, którym podlegają idee abstrakcyjne. Przez
taką koncepcję miał zostać przezwyciężony dualizm świata idealnego i realnego.
Cokolwiek zatem dzieje się, jest konieczne, bo poddane wiecznym prawom. Nie ma więc
w świecie przypadku ani wolności. Cała przyroda jest mechanizmem; a człowiek, jego czyny i dzieła,
społeczeństwo, państwo, cała kultura - to wszystko jest też koniecznym wytworem mechanicznie
rozwijającej się przyrody. Nie był to oryginalny pomysł Spinozy, ale z całej jego filozofii robił wrażenie
najsilniejsze i oddziałał najszerzej. I sam Spinoza kładł nań nacisk: nie było dlań gorszego przesądu i
złudzenia niż mniemanie, że przyroda ma ustrój celowy, że rządzą nią czynniki nadprzyrodzone.
Uznawał powszechny determinizm, przez który miał zostać przezwyciężony dualizm wolności i mechanizmu.
- MATERIA i DUCH.
Wszechświat ma wszakże, jak Kartezjusz wykazywał, dwie dziedziny: materii
i myśli. Rozróżnienia tego Spinoza nie mógł pominąć, ale doprowadził je do jedności w ten sposób, że
potraktował jako dwa przymioty (attributa) jednej substancji. Bóg, który z natury jest nieskończony,
posiada nieskończenie wiele przymiotów, z których dwa - myśl i rozciągłość - są dostępne umysłowi
ludzkiemu. Bóg jest tedy substancją myślącą i zarazem rozciągłą. Odpowiednio do tych dwóch
przymiotów Boga istnieją dwa światy: duchowy i materialny; każdy objaw (modus) substancji należy do
jednego lub drugiego jej przymiotu. Odrębność dwóch światów w systemie Spinozy została zachowana, ale przez uzależnienie obu od czegoś trzeciego miał zostać przezwyciężony dualizm materii i
świadomości.
- PARALELIZM.
W człowieku ciało jest rozciągłe, a dusza myśląca; niemniej ciało i dusza
człowieka są w zgodzie. Nie może to być skutkiem tego, że ciało podlega duszy lub odwrotnie; bo ciało i
dusza - pod tym względem Spinoza był jednego zdania z okazjonalistami - nie mogą oddziaływać na
siebie. Jeżeli są w zgodzie, to tylko dlatego, że są objawami tej samej substancji.
Porządek myśli i porządek stanów cielesnych odpowiadają sobie wzajem. Odpowiedniość tę Spinoza
usiłował wytłumaczyć nie, jak to zwykle czyniono, przez oddziaływanie jednego porządku na drugi, lecz
przez równoległość obu. Koncepcja paralelizmu psychofizycznego była oryginalnym pomysłem Spinozy,
pozostającym w związku z jego monistyczną koncepcją bytu. Zjawiska psychiczne i fizjologiczne, długo
traktowane jako będące jednej natury, potem rozerwane radykalnie przez Kartezjusza, teraz ponownie
zostały zbliżone, jako równoległe. Dzięki paralelizmowi miał zostać przezwyciężony dualizm duszy i
ciała.
Ale jakże jest możliwe poznanie rzeczy przez myśl, jeśli myśli i rzeczy nie komunikują się wzajem? Jest
możliwe znów dzięki temu, że myśli i rzeczy są równoległymi objawami jednej substancji. Rzeczy nie
działają wprawdzie na myśl, ale pomimo to myśl poznaje rzeczy. Zarówno bowiem myśli, jak i rzeczy
wywodzą się z natury Boga. Wywodzą się równolegle i dlatego odpowiadają sobie; dzięki temu jest
możliwe, że myśli nasze, nie stykając się z rzeczami, jednakże ściśle im odpowiadają. „Porządek i
powiązanie rzeczy jest takie samo, jak porządek i powiązanie idei”. Dzięki temu paralelizmowi miał
zostać przezwyciężony dualizm podmiotu poznającego i przedmiotu poznawanego.
- ETYKA RACJONALNA i MISTYCZNA.
Sprawy etyczne Spinoza rozważał najobszerniej, ale nie
przyjmował dla nich odrębnych zasad, lecz traktował je jako zastosowanie ogólnej nauki o Bogu i
świecie. Afekty i czyny ludzkie tak samo są wytworem konieczności, jak wszystko inne; i one nie są
wolne. Niesłusznie też postępują ci, co wyśmiewają się z namiętności ludzkich lub potępiają je, miast je
rozumieć; Spinoza w swej etyce chciał je badać tak, jak bada się linie, płaszczyzny i ciała.
Wszelkie afekty są koniecznym wytworem natury; ale jedne wypływają z natury własne] działającego,
inne znów są wzbudzane przez otaczające go rzeczy. Każda istota pragnie zachować swoją naturę i
działać wedle niej; kto tak czyni i nie podlega działaniom z zewnątrz, ten jest wolny. Spinoza uważał jak
stoicy, że takie postępowanie, naturalne i wolne, jest postępowaniem słusznym; działanie zgodne z
naturą, wolne i słuszne: to trzy nazwy jednej rzeczy. Kosztem moralności, sprowadzonej do natury,
dualizm moralności i natury miał tu zostać przezwyciężony.
Spinoza łączył, jak stoicy, naturalizm etyczny z racjonalizmem; prawdziwą naturę człowieka widział w
rozumie; czyny są zgodne z naturą ludzką, jeśli są rozumne. Na tym podłożu Spinoza chciał rozwinąć
polityczną działalność reformatorską. Pragnął zreformować świat, jego stosunki społeczne i państwowe,
prawne i religijne tak, aby dać przewagę racjonalnym czynom i pobudkom. Najwyższe dobro widział w
poznaniu: poznanie Boga wzbudza miłość doń (amor Dei intellectualis) i prowadzi do mistycznego z
Nim połączenia: jest to największe szczęście dostępne człowiekowi.
CECHY SPINOZYZMU.
Spinoza zbudował system monistyczny, nie będący ani materializmem, ani
spirytualizmem. Uznawał jedną substancję, ani materialną, ani duchową, neutralną wobec
przeciwstawienia myśli i ciał. Nie posługiwał się przy tym koncepcją ewolucyjną, używaną przez
dawniejszych monistów; ewolucjonizm zastąpił przez paralelizm, który był jego najoryginalniejszą
koncepcją metafizyczną. Ze stanowiska monizmu Spinoza usiłował rozwiązać naczelne zagadnienia
metafizyczne, dyskutowane w jego epoce: stosunek myśli i ciał pojął w duchu paralelizmu, stosunek
Boga i świata - w duchu panteizmu. Co prawda, monistyczne stanowisko okazało się trudne do
konsekwentnego zachowania; w szczegółowych wywodach Spinoza traktował ciała jako zależne od
myśli, a częściej jeszcze ciała podawał za pierwotne, myśli zaś za zależne od nich, a wtedy monizm jego
upodabniał się do materializmu.
Swą niezmiernie abstrakcyjną metafizykę umiał połączyć ze sprawami aktualnymi: z racjonalistycznej i
deterministycznej teorii wywodził idee demokratyczne i wolnomyślicielskie.
Zewnętrzną - ale tylko zewnętrzną - właściwością jego systemu było wykończenie matematyczne.
OPOZYCJA.
Gwałtowna i powszechna opozycja, jaką wywołały pisma Spinozy wśród filozofów i
teologów, miała nerw religijny i etyczny. Potępiano jego wolnomyślne zasady teologiczne i polityczne,
wyrażone w Traktacie teologiczno-politycznym, i atakowano poglądy metafizyczne za panteizm, w którym widziano ukryty ateizm, i za determinizm, niebezpieczny dla moralności. Tak było w XVII i
jeszcze w XVIII w.
Ale nawet ci, co dzielili wolnomyślne poglądy Spinozy, występowali przeciw jego filozoficznej
doktrynie. Występował przeciw niej i Bayle, i Wolter, i Wolf, występowali angielscy deiści i francuska
Wielka Encyklopedia. Tym nie chodziło już o względy religijne, lecz o naukowe. Krytycy (między
którymi był Leibniz) wykazali logiczną niedoskonałość Etyki; zauważyli, że matematyczna ścisłość
Spinozy jest tylko pozorem; że jego definicje są wieloznaczne, aksjomaty nieoczywiste, a twierdzenia nie
wynikają z przesłanek
ZWOLENNICY.
Dopiero w niespełna sto lat po śmierci Spinozy przyszedł czas spinozyzmu. We Francji
w XVIII w. powoływali się nań materialiści, kładąc nacisk na
motywy naturalistyczne i mechanistyczne, nie będące zresztą jego pomysłem oryginalnym. Głównym zaś
terenem kultu Spinozy stały się Niemcy w końcu XVIII w. Kult ten wyrósł już nie na glebie trzeźwego
naturalizmu, ale wprost przeciwnie, romantyzmu. Twórcami jego byli Jacobi, Herder, Goethe. A
podtrzymywali go potem romantycy wszystkich krajów, z Byronem i Shelleyem na czele. Romantyków
pociągała zarówno doktryna, jak i osoba Spinozy. Panteizm jego odpowiadał ówczesnej postawie
umysłów, a w nim samym wielbiono prawdziwego mędrca, samotnego filozofa, męczennika nauki.
Generację romantyków, niekompetentną w rzeczach ścisłości, podziwem przejmowała ścisłość matematyczna Spinozy i w systemie jego widziano nieprześcigniony, definitywny twór rozumu. Nauka
Spinozy stała się tematem ożywionych dyskusji, najpierw między Jacobim i Mendelssohnem (1785-
1786), potem między Jacobim i Herderem. Od tych czasów datuje się filozoficzna powaga Spinozy. Od
romantyków kult jego przejęli idealiści niemieccy, Schelling i Hegel, którzy zbliżali się doń sposobem
filozofowania, abstrakcyjnym i monistycznym. Przez Hegla kult ten przeszedł znów do materialistów, ze
Straussem i Feuerbachem na czele. Odtąd w XIX i XX w. Spinoza znajdował stale zwolenników,
czczących w nim protoplastę monizmu, apostoła wolnej myśli itd. W r. 1921 wielbiciele Spinozy założyli
międzynarodowe zrzeszenie Societas Spinozana z siedzibą w Hadze; w r. 1927 uroczystym zjazdem w
Hadze obchodzili 250 rocznicę jego śmierci, a w r. 1932 - 300 rocznicę jego urodzin.
