tło przemian w sztuce Flashcards
(17 cards)
W pierwszej połowie XVII wieku Rzeczpospolita,
w przeciwieństwie do krajów zachodnich, była miejscem
pokojowego współistnienia różnych religii,
przede wszystkim katolicyzmu, protestantyzmu i prawosławia.
Reformacja nigdy nie była tu tak silna, żeby zagrozić
Kościołowi katolickiemu. Protestantyzm opanował
zwłaszcza północne tereny Polski i rozprzestrzeniał
się głównie w miastach. Bogacącej się szlachcie katolicyzm dawał poczucie wspólnoty. Królowie z dynastii
Wazów byli katolikami. Zygmunt III Waza ulegał wpływom jezuitów. Za jego czasów rozwinęła się w Polsce
kontrreformacja. Opowiadał się on przeciw protestantyzmowi, ale nie sprzyjał prześladowaniom jego wyznawców. Władysław IV był bardziej tolerancyjny i dążył
do pojednania różnowierców z Kościołem katolickim.
W 1648 roku wybuchło powstanie kozackie, na czele
którego stanął Bohdan Chmielnicki,
co zapoczątkowa-
ło kryzys gospodarczy Rzeczypospolitej. Wykorzystali to Szwedzi i Rosjanie. Na czas panowania Jana II
Kazimierza przypadają wojny ze Szwecją i Rosją,
a zwłaszcza wyniszczający kraj potop szwedzki w latach
1655–1660.
Rzeczpospolita ok. połowy XVII wieku osiągnęła
największy w jej dziejach zasięg terytorialny.
Dopiero w drugiej połowie tego stulecia zaczęło się stopniowe uszczuplanie jej południowo-wschodnich
terenów na rzecz Turcji i Rosji. Nadal jednak obejmowała: Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę,
Małopolskę, Mazowsze oraz Lubelszczyznę z Podlasiem, a także ziemie Litwy, Żmudzi,
tzw. Inflanty polskie, Wołyń, ziemie ruskie i Podole
Rzeczpospolita w drugiej połowie XVII wieku
Wojny z imperium osmańskim w latach 1672–1676 i utrata Podola przyczyniły się do
dalszego osłabienia kraju. Pozytywnym akcentem była odsiecz wiedeńska w 1683 roku
– zwycięskie odparcie Turków przez wojska pod wodzą Jana III Sobieskiego. Wzmocniła
ona jednak nie Polskę, lecz państwa ościenne. W ostatnim dwudziestoleciu XVII wieku
Rzeczpospolita stopniowo odradzała się gospodarczo. Pod koniec stulecia – z przerwami
na panowanie Stanisława Leszczyńskiego – i aż do 1763 roku na tronie polskim zasiadali królowie z saskiej dynastii Wettinów – August II, zwany Mocnym, oraz August III.
Na tak ogromnym obszarze, zamieszkiwanym przez ludność różnorodną kulturowo i religijnie,
sztuka nie mogła mieć jednolitego charakteru. W XVII wieku krzyżowały się tutaj rodzime tradycje, trwający wciąż jeszcze manieryzm, wpływy włoskie
i północnoeuropejskie, a pod koniec XVII wieku i w wieku XVIII – także francuskie.
Na rozwój sztuki wpływały też różne upodobania estetyczne kolejnych władców
W sztuce XVII i pierwszej połowy XVIII wieku można wyodrębnić kolejne fazy.
Pierwsza wiązała się z panowaniem dynastii Wazów. We wczesnym baroku pojawiły się nowe rozwiązania formalne w architekturze i sztukach plastycznych. Najwięcej sztuka czerpała wówczas z kontrreformacyjnych wzorców włoskich. Zygmunt III Waza wraz
z dworem przeniósł się do Warszawy w 1596 roku,
a na stałe zamieszkał tam w 1611 roku i od tego czasu
zaczął się intensywny rozwój miasta. Wzrosło zapotrzebowanie na pracę architektów, malarzy, rzeźbiarzy
i dekoratorów. W ślad za władcą podążała szlachta,
a zwłaszcza magnateria. Jej przedstawiciele, piastujący
urzędy na dworze, pragnęli mieć nie tylko okazałe siedziby w swoich latyfundiach, czyli ogromnych posiadłościach
ziemskich, ale także pałace w Warszawie. Po kryzysie wywołanym przez potop szwedzki miasta, takie jak Gdańsk,
Poznań, Kraków i Wilno, przeżywały regres, ale Warszawa
rozwijała się mimo zniszczeń po wojnach szwedzkich
Władysław IV roztaczał mecenat nad artystami i uczonymi.
Utrzymywał kontakty
z Galileuszem, fascynował się teatrem i operą, zatrudniał wybitnych architektów, rzeźbiarzy
i malarzy. Uwikłany w konflikty militarne Jan II Kazimierz w znacznie mniejszym stopniu
był zainteresowany rozwojem kultury, ale duchowieństwo i zamożna szlachta przejmowa-
ły inicjatywę. Powstały wówczas wspaniałe rezydencje. Rozwarstwienie szlachty nasiliło
się w drugiej połowie XVII wieku. Zamożniejsi powiększali swoje dobra i inwestowali
w siedziby. Podobnie działali wysocy dostojnicy kościelni. Wraz z regresem dużych miast
w obrębie stref wpływów poszczególnych magnatów zaczęły powstawać nowe miasta.
Wznoszono w nich kościoły, zamki i pałace bogato zdobione i wyposażone. Średnio
zamożna szlachta budowała dwory i kościoły parafialne.
Dojrzały barok przypadł na czas panowania
Jana III Sobieskiego. Z tym okresem wiąże
się budowa podmiejskiej rezydencji w Wilanowie, której forma i wystrój były wyrazem
szczególnego smaku artystycznego i wpływów estetyki francuskiej.
Panowanie Augusta II i Augusta III z saskiej dynastii Wettinów przyniosło kolejne zmiany w sztuce.
Pierwsza połowa XVIII wieku to okres późnego baroku i rokoka, często
w wydaniu saksońskim.
Sytuacja twórców w Polsce była szczególna.
W XVII wieku wciąż działały cechy.
Zapewniały one poczucie bezpieczeństwa i ochronę interesów członków, ograniczały jednak
ich wolność artystyczną. Tradycyjny system cechowy był najmniej przydatny dla wybitnych twórców, a jednym ze sposobów wyzwolenia się z organizacji cechowej był królewski
serwitorat, który wyłączał danego artystę spod władzy miejskiej i organizacji cechowej,
a także zwalniał go z podatków. Artyści tworzący dla królów i magnatów pochodzili jednak
głównie z innych krajów, a ci urodzeni w Polsce albo wyjeżdżali na studia do Włoch, albo
uczyli się od obcych twórców
W porównaniu z innymi krajami piśmiennictwo o sztuce w Polsce nie było tak rozpowszechnione,
ale i na naszym terenie pojawiały się różne jego formy.
Stanowisko
kontrreformacyjne reprezentował dominikanin Fabian Birkowski,
nadworny kaznodzieja
Zygmunta III Wazy oraz Władysława IV. Uważał – zgodnie z postanowieniami soboru
trydenckiego – że malarstwo religijne pełni ważną funkcję dydaktyczną i ma wpływ
na wiarę i rozwój duchowy. Był jednak przeciwnikiem obrazów inspirowanych tematyką
mitologiczną, a zwłaszcza takich, w których pojawiały się akty. Tego typu przedstawienia
były dla niego źródłem zepsucia. Ganił wykorzystywanie sztuki świeckiej do dekorowania
domów i ogrodów, a nawet przedmiotów codziennego użytku.
lekarz i filozof Sebastian Petrycy
Bardziej cenił on akty niż przedstawienia ubranych osób, gdyż uważał, że przedstawianie nagości wymaga szczególnej maestrii.
Malowanie uważał za właściwy sposób spędzania czasu, doskonalenia się i rozwoju intelektualnego, dlatego zachęcał młodzież do zajmowania się malarstwem i uczenia się jego
podstaw
W polskim piśmiennictwie o sztuce pojawiały się też teksty poświęcone architekturze.
W 1678 roku ukazała się publikacja Bartłomieja Nataniela Wąsowskiego – jezuity, teologa
i architekta. Skompilował on popularne we Włoszech traktaty Andrei Palladia, Vincenza
Scamozziego i Giacoma da Vignoli oraz dzieło Witruwiusza. Szczególne znaczenie dla
kształtowania gustów szlacheckich miał przypisywany Łukaszowi Opalińskiemu tekst
Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego.
Autor także oparł się na traktatach włoskich, ale jego przekaz był adresowany do szlachty,
czyli potencjalnych inwestorów. Miał pomagać we wznoszeniu siedzib, które byłyby dostosowane do polskich warunków, potrzeb i możliwości. Największą wartość dla kultury
polskiej jednak miał indywidualny sąd autora o rodzimym budownictwie.
Międzynarodową sławę zyskał traktat Adama Freytaga
wydany w Leydzie w 1631 roku,
który stał się podręcznikiem dla holenderskich budowniczych fortyfikacji. Zyskał on
popularność także wśród architektów w Rzeczypospolitej.
Przejawem kształtowania się gustów szlacheckich oraz budowania tożsamości narodowej
i kulturowej był sarmatyzm
– światopogląd, który jednoczył szlachtę Rzeczypospolitej i był wyrazem krzyżowania się wpływów kultury Wschodu i Zachodu. Szlachta wierzyła,
że pochodzi od starożytnego plemienia dzielnych wojowników – Sarmatów. Ideologia ta
sankcjonowała wyższość szlachty nad chłopstwem i mieszczaństwem. Gloryfikowała jej
anarchiczną wolność i przywiązanie do życia wiejskiego. Odwoływała się też do koncepcji
Rzeczypospolitej jako przedmurza chrześcijaństwa, wyznaczając szlachcie rolę obrońców
wiary. Sarmatyzm miał ogromny wpływ na kształtowanie umysłowości i obyczajowości
szlacheckiej, a tym samym na kulturę i sztukę
Wyrazem odrębności kulturowej szlachty był strój o wyraźnych cechach orientalnych.
Składał się na niego żupan, czyli długa szata noszona samodzielnie lub widoczna spod
okrycia wierzchniego – szuby, delii lub ferezji. Z czasem strój ten zaczęto modyfikować na
sposób zachodni. W drugiej połowie XVII wieku pojawiło się uzupełnienie żupana – kontusz, czyli rodzaj płaszcza lub długiej kamizeli z rozciętymi rękawami, który przepasywano
pasami o orientalnych wzorach. Były one sprowadzane do Polski ze Wschodu, a z czasem
produkowane w rodzimych warsztatach. Sarmaci nosili fryzury wzorowane na kozackich,
pozostawiając na wygolonej po bokach i z tyłu głowie czub włosów, a do pasa przypinali
zakrzywione szable
