Faraldsfræði: grunnhugtök og skilgreiningar

Question 1

Hvað er faraldsfræði

Answer 1

Fræðin um lýsingu og skýringu á útbreiðslu áhættuþátta og heilbrigðisfrávika meðal einstaklinga og hópa samfélagsins. Orðið faraldsfræði getur bæði vísað til rannsóknaraðferða, niðurstaðna rannsókna, eftirlitsstarfsemi og mats á árangri forvarnaraðgerða.

Question 2

Hvað er félagsleg faraldsfræði?

Answer 2

Er undirgrein faraldsfræði sem fæst við félagslega útbreiðslu og félagslega áhrifaþætti heilsu og sjúkdóma

Question 3

Hvað er Endemic (landlægur sjúkdómur):

Answer 3

Sjúkdómur sem hefur viðvarandi tíðni á ákveðnu svæði eða í ákveðnum hóp. Dæmi: Hlaupabóla (Chicken pox).
- engin þróun

Question 4

Hvað er epidemic

Answer 4

Vísar til útbreiðslu sjúkdóms umfram venjulega tíðni á ákveðnu svæði eða í ákveðnum hóp, verður skyndileg þróun á tíðni. Dæmi: Influensa.
- Verður þróun

Question 5

HVað er Pandemic (útbreiddur sjúkdómur, heimsfaraldur):

Answer 5

Vísar til mikillar útbreiðslu sjúkdóms innan meginlands eða alls heimsins. Dæmi: Svarti dauði á 14. öld, Spænska veikin 1918-1920, HIV og vissir influensufaraldrar fram á þennan dag, COIVD19
- Oftast talað um skammvinna sjúkdóma en getur líka verðið langvinnur

Question 6

Hvað er (prevalence proportion) (algengi) í faraldsfræði

Answer 6

Hlutfall sjúkdóms eða slyss í hóp á tímabili. Heildarfjöldi tilfella á tímabili sem þarf að skoða, ný og gömul. Ekki pælt í hvenær fólk greindist eða hvað það er búið að vera lengi með sjúkdóm. T.d. heildarfjöldi þeirra sem hafa kransæðastíflu árið 2021, ný og gömul.
- Heildarútbreiðsla

Question 7

Hvað er incidence (incidence proportion) (nýgengi) í faraldsfræði?

Answer 7

Hlutfall nýrra tilfella sjúkdóms eða slyss í hóp á tímabili. T.d. kransæðastífla 2021, einstaklingar sem greinast í fyrsta skipti með það árið 2021 og deilum með fjölda í hóp. Betra að meta áhættuþætti ef við erum með ný tilfelli, þurfum samt viðbótaupplýsingat t.d. hvenær hann greindist.
- Hlutfall nýrra tilfella sjúkdóms

Question 8

Hvað er agent (sjúkdómsvaldur)

Answer 8

Þáttur sem hefur áhrif á uppákomu eða tilurð sjúkdóms

Question 9

Hvað er host (hýsill)

Answer 9

Einstaklingur sem getur fengið tiltekinn sjúkdóm (smitast) og getur smitað aðra

Question 10

HVað er immunity (ónæmi)

Answer 10

Meðfætt/passíft (ungbörn sem fá mótefni í gegnum brjóstamjólk) eða áunnið/aktíft (bólusetning)
 Hefur mótefni gegn sjúkdómum

Question 11

Hvað er inheraent resistance (innra viðnám)

Answer 11

tveir einstaklingar sem eru næmir fyrir sama sjúkdómi eru ekki jafn líklegri til að smitast t.d. svefnvenjur, mataræði, hreyfing
- Báðir næmir fyrir sjúkdómun, geta smitast en ekki eins miklar líkur að einn smitist eins og hinn

Question 12

Hvað er vector (beri)

Answer 12

Lifandi vera sem flytur sjúkdómsvald í hýsil ( sem getur smitast)
- Smitast ekki en getur borið

Question 13

Hvað er carrier (smitaður beri)

Answer 13

Smitaður einstaklingur sem flytur sjúkdómsvald milli manna. Hann getur sjálfur verið einkennalaus (“asymptomatic”), haft forstigseinkenni (presymptomatic), eða einkenni sjúkdóms (symptomatic)

Question 14

Hvað er smitstuðull?

Answer 14

Meðalfjöldi einstaklinga sem smitaður einstaklingur smitar. Mismunandi milli faraldra. Hvað smitar einstaklingurinn marga?

Question 15

Hvað er meinvirkni (virulence)

Answer 15

Geta sjúkdómsvalds til að sýkja smitaðan einstakling. Er mismunandi á mili veiruvalda og baktería.

Question 16

Hvað er uppspretta (reservoir)

Answer 16

Menn, dýr, pöntur, jarðvegur, eða úrgangur þar sem sjúkdómsvaldar halda til og fjölga sér. Staður/svæði þar sem sjúkdómsvaldar halda sér og eru til staðar í miklu magni

Question 17

Hvað er environment (umhverf)

Answer 17

Ytri aðstæður einstaklings sem hafa að geyma uppsprettur, sýkingaleiðir (modes of transmission), áhættuþætti (getur hjálpað til að koma í veg f. eh t.d. aldur, undirliggjandi sjúkdómar, ferðamátur) og orsakir heilbrigðisvandamáls.

Question 18

Hvað er áhætta (risk)

Answer 18

• Líkur á að einstaklingur verði fyrir atburði (sjúkdómi eða kvilla)

Question 19

Hvað er áhættuþáttur (risk factor)

Answer 19

• Þáttur sem eykur líkurnar á atburði (t.d. sjúkdómi eða slysi) kallast áhættuþáttur. Þarf ekki endilega að vera orsök atburðarins

Question 20

Hvað er rekjanleg áhætta (AR)

Answer 20

Þetta er hlutfall sjúkra/veikra meðal þeirra sem hafa áhættuþátt (p1) mínus hlutfall sjúkra/veikra meðal þeirra sem hafa ekki áhættuþátt (p2)

Question 21

Hvað er rekjanleg áhætta í þýði?

Answer 21

hlutfall þeirra sem fá sjúkdóm í þýði (p0) mínus hlutfall þeirra sem fá sjúkdóm meðal þeirra sem ekki hafa áhættuþátt (p2).

Question 22

Hvað er rekjandi áhættuprósenta í þýði (PAR%)

Answer 22

það er ((p0-ps)/po)*100 og segir til um hlutfall sjúkdómstilfella í þýði sem má rekja til áhættuþátta

Question 23

Hlutfallsleg áhætta (RR)

Answer 23

Hlutfall sjúkra/veikra meðal þeirra sem hafa áhættuþátt deilt með hlutfalli sjúkra/veikra meðal þeirra sem hafa ekki áhættuþátt
- Þettta verður alltaf mun hærra en rekjanlega áhættan

Question 24

Hvað er fyrsta stigs forvarnir?

Answer 24

Að fyrirbyggja uppkomu heilbrigðisvandamáls í samfélagshópum (the general nonclinical population).
Dæmi: Heilbrigðisfræðsla til samfélagshópa (s.s. kynfræðsla eða sjálfsstyrkingarnámskeið), bann við sólbekkjanotkun barna, reglur um vinnslu og geymslu matvæla, tóbaks- og áfengisgjöld, flúor í drykkjarvatni, aðgreining aks tursstefnu í umferðinni.

Question 25

Hvað eru annars stigs forvarnir?

Answer 25

Að greina og meðhöndla (helst lækna/uppræta) heilbrigðisvandamál sem er á forstigi eða byrjunarstigi (early stage). Dæmi: Skimun (screening) t.d. fyrir krabbameini, vökvatapsmeðferð (oral rehydration therapy, ORT) við niðurgangssýki (gefa blöndu af matarsalti, sykri [og bökunarsóda] leyst upp í vatni), aðgerðir sem fyrirbyggja endurkomu einkenna.

Question 26

Hvað eru þriðja stigs forvarnir?

Answer 26

Að draga úr starfs- eða hreyfiskerðingu eða á annan hátt að auka lífsgæði krónískra sjúklinga. Þetta er hægt að gera með lyfjagjöf, skurðaðgerðum, sjúkraþjálfun og starf- og iðjuþjálfun.
Sem dæmi má nefna magabandsaðgerð, heyrnartæki eða gervilim, eða sundleikfimi fyrir langveikra.

Question 27

Hvað er skimun (screening)?

Answer 27

Skipulögð leit að heilbrigðisvandamáli í hóp til að finna einstaklinga sem eru með forstigseinkenni sjúkdóms eða sjúkdóm á byrjunarstigi.

Question 28

Eru skimunarpróf fullkomin?

Answer 28

• Með skimunarprófi telst einstaklingurinn jákvæður eða neikvæður gagnvart sjúkdómnum.
• Skimunarpróf eru ekki fullkomin. Einstaklingar getur verið falskt jákvæðir (false positive, FP), falskt neikvæðir (false negative, FN), rétt jákvæðir (TP-true positive) og rétt neikvæðir (TN).

Question 29

Hvað er næmni?

Answer 29

skimunarprófs snýst um hve vel því tekst að auðkenna þá sem í reynd eru með heilbrigðisvandamálið (sjá töflu). Formúlan er: TP/(TP+FN)

Question 30

Hvað er sértæki?

Answer 30

skimunarprófs snýst um hve vel því tekst að auðkenna þá sem í reynd eru ekki með heilbrigðisvandamálið (sjá töflu). Formúlan er: TN/(TN+FP).

Question 31

Hvað er jálkvætt forspárgildi?

Answer 31

TP/(TP+FP)

Question 32

Hvað er þríhyrningurinn oft notaður í (skýringarlíkön í faraldsdræði)

Answer 32

o Mikið notað með smitsjúkdóma: Tengsl milli hýsils, umhverfis og agent (t.d.veira)
o Umhverfi: uppsprettur, áhættuleiðir, sýkingaleiðir
o Hentar ekki f. langvarandi sjúdkóma því það er engin einn agent eins og í smitsjúkdómum.

Question 33

Hvað er vistfræðilíkanið?

Answer 33

o Innsti: einkennisþættir einstaklings (aldur, kyn, kynþáttur, aðrir líffræðilegir þættir, persónuleika þættir)
o Græni: Hvernig hagar þessir einstaklingur sér í daglegu lífi (matarvenjur, hreyfing, reykingar)
o Bleiki: Nánustu ættingjar og vinir mynda næsta hring sem getur haft áhrif á hegðun einstaklingsins
o Rauði: Ytri aðstæðurnar: umhverfi þessa samskipta (búsetan, vinnustaður, fjölskylduaðstæður)
o Ysti hringurinn: heilbrigðiskerfið, náttúrulega umhverfið, hagkerfið, efnahagskerfið, menning
o Hjálpar okkur að leita að þáttum sem geta verið áhættuþættir t.d. aldur eða kyn