architektura Flashcards
(31 cards)
geneza sztuki gotyku
Gotycka architektura narodziła się
pod koniec pierwszej połowy wieku XII
we francuskim regionie Île-de-France.
Niektórzy badacze upatrują genezy gotyku
w rozwiązaniach czysto konstrukcyjnych.
Inni z kolei (np. Otto von Simson, autor
Katedry gotyckiej z 1956 r.) przyjmują, że
u jej podłoża leży, podobnie jak w powstaniu
sztuki bizantyńskiej, filozofia neoplatońska.
Romański schemat bazyliki typu francuskiego pozostaje nadal aktualny. Ale poszczególne przestrzenie budowli nie są już zestawione, jak w sztuce romańskiej,
tylko coraz bardziej scalane w jednolitą przestrzeń. Udaje się to przede wszystkim dzięki przezwyciężeniu przemienności podpór w strefie arkad międzynawowych, którym odpowiadało często sześciodzielne sklepienie. Przy tym wszystkim rozstrzygającą rolę odgrywa ambiwalencja zamiarów architektonicznych i możliwości technicznych.
przynależność budowli do sztuki gotyckiej
Najbardziej widocznymi środkami technicznymi, którymi posługuje się gotyk w poszukiwaniu swojego wyrazu architektonicznego są łuki ostre i konstrukcja przyporowa ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. To one nadają budowli gotyckiej charakterystyczny wygląd i tworzą jej strukturę. Żaden z tych elementów nie jest wynalazkiem gotyku: zarówno konstrukcja przyporowa, jak też sklepienie żebrowe występują już wcześniej. Łuk ostry, pochodzenia islamskiego, używany jest również w sztuce romańskiej. Umożliwia on wznoszenie budowli o łukach ze zróżnicowanymi rozpiętościami przy równej wysokości. Tym samym stworzona została podstawa dla rozpinania sklepień krzyżowo-żebrowych; nad prostokątnymi przęsłami i kompartymentami przestrzennymi. Dopiero wyodrębnienie właśnie tych elementów z obfitego arsenału znanych środków oraz ich pomysłowe wykorzystanie zaspokoiło dążenia formalne ludzi dojrzałego średniowiecza. „Nowy styl po-wstaje wtedy, kiedy znajduje poparcie w zmienionej świadomości duchowej”.
wrażenie spójności przestrzeni wewnętrznej budowli gotyckich
Początkowo dominowały układy bazylikowe. Bryła świątyń była wertykalna. Wrażenie
strzelistości budowli wzmagają: liczne akcenty pionowe, takie jak regularnie rozmieszczone
przypory, wieże z iglicami, pinakle (fiale) czy wimpergi. Charakterystycznym elementem gotyckiej świątyni były wieże.
konstrukcja szkieletowa oparta na
systemie filarowo-przyporowym
Wertykalizm gotyckich świątyń i ich przesycenie światłem możliwe
były jedynie dzięki zastosowaniu konstrukcji szkieletowej opartej na
systemie filarowo-przyporowym. Wewnątrz kościoła ciężar sklepienia
i dachu dźwigały filary, rzadziej kolumny. Część tego ciężaru przenoszona
była w kościołach bazylikowych za pomocą żeber sklepiennych i łuków
odporowych na przypory dostawione do zewnętrznych ścian świątyni.
System ten umożliwiał odciążenie ściany i przeprucie jej wielkimi otworami,
w które wstawiono okna.
łuk ostry w stylu gotyckim
Smukłość i niezwykłą wysokość kościoły gotyckie
zawdzięczają zastosowaniu łuku ostrego, który umożliwił konstruowanie
sklepień krzyżowo-żebrowych nad przestrzeniami prostokątnymi
i zmniejszył siłę rozporu sklepienia – w porównaniu ze sklepieniami
opartymi na łuku pełnym.
typy łuków
- ostry obniżony,
- ostry normalny, na trójkącie równobocznym,
- ostry podwyższony, lancetowy,
- trójlistny półkolisty, koniczynkowy,
- trójlistny ostry, stępkowy
- w ośli grzbiet,
- płomienisty z noskami (angielski dojrzały gotyk, Decorated Style),
- kotarowy
- dwuramienny,
- Tudorów
sklepienia gotyckie
Podstawowym typem sklepienia gotyckiego
stało się więc krzyżowo-żebrowe. Na jego bazie rozwinęły się kolejne
typy sklepień, m.in.: wachlarzowe, palmowe, sieciowe, gwiaździste, pętlicowe, kryształowe i trójpromienne
plany kościołów gotyckich
Najbardziej rozpowszechniony w Europie
plan kościoła gotyckiego to krzyż łaciński.
Budowle mają zwykle jedną lub trzy
nawy. Zdecydowanie rzadziej zdarzają
się świątynie pięcionawowe, m.in. katedry
w Paryżu, Kolonii, Mediolanie. Tylko jedna
gotycka świątynia – katedra w Antwerpii
– ma aż siedem naw. W dojrzałym gotyku
czasem rezygnowano z transeptu, wznosząc
budowle na planie prostokątnym z wyraźnie
wydzielonym prezbiterium. W Europie Środkowej i Północnej
pojawiały się zarówno prostokątne, jak
i wieloboczne zamknięcia chóru wschodniego.
Przęsła w nawie głównej w architekturze
dojrzałego gotyku miały kształt prostokąta.
Dominował system przechodzący,
w którym jednemu prostokątnemu przęsłu
nawy głównej odpowiadało po jednym
przęśle w każdej z naw bocznych
sklepienia żebrowe, konstrukcja przyporowa
Prostokątne pola przęseł nawy otrzymują filary arkadowe o równej grubości, w punktach narożnych. Służki filarów biegną od ziemi do nasady sklepienia i znajdują swoją kontynuację w żebrach aż do klucza sklepienia teraz przeważnie czterodzielnego. Tworzą one wewnętrzną konstrukcję nośną, na którą spływa cały ciężar sklepienia. Ciągły rząd takich namiotowych przęseł powoduje spokojne narastanie przestrzeni w kierunku zachód-wschód. Zewnętrzna konstrukcja przyporowa składa się z wieńca skarp, z których wznoszą się łuki przyporowe, wspierające z zewnątrz sklepienie i ściany nawy. Obciążone przez pinakle, przeciwstawiają się poziomym siłom rozporowym sklepień. Mury są pod względem statycznym w znacznym stopniu zbyteczne.
witraże
Zamiast ścian wielkie okna w bocznych murach naw i w prezbiterium wypełnione są kolorowymi witrażami, a okna ścian szczytowych nawy głównej i transeptu mają formę rozet. Są one obrazowymi nośnikami programów teologicznych, przede wszystkim jednak źródłem nierealnego oświetlenia przestrzeni, w którym wierzący będzie rozpamiętywać i rozumieć światło materialne jako symbol niematerialnego strumienia światła” (Dionizy Areopagita).
maswerki
Rozwój maswerku zaczyna się krótko po 1211 w Reims. W rosnącej różnorodności i bogactwie form, a także racjonalnej surowości późnego gotyku angielskiego, odzwierciedla on zmieniające się potrzeby ornamentalne.
transepty
Ujednolicenie przestrzeni i akcentowanie osi podłużnej zachód-wschód prowadzą już w Notre-Dame w Paryżu do redukcji wystającego poza obręb murów transeptu. Wprawdzie wiele bazylik zachowuje wciąż wystający transept, a w niezwykle długich budowlach w Anglii transepty takie pełnią ważną rolę, jednak Hiszpania i niemiecka odmiana gotyku, zwłaszcza późnogotyckie kościoły halowe, rezygnują z nich przeważnie całkowicie.
Duże przemiany są także udziałem prezbiterium.
Z reguły nie buduje się krypty, dlatego przestrzeń prezbiterialna jest tylko niewiele podwyższona. Ale rozrasta się ona daleko poza skrzyżowanie nawy głównej z transeptem, otrzymuje więcej naw aniżeli korpus podłużny i pojedyncze lub podwójne obejścia z kaplicami. W sztuce romańskiej promieniste kaplice występują wyraźnie na zewnątrz jako wyizolowane półkola. Gotyk wiąże je coraz bardziej w wieniec wielokątów, których sklepienia stapiają się ze sklepieniem obejścia. W późnogotyckich kościołach halowych, przede wszystkim południowych Niemiec, kaplice te prawie nie są widoczne z zewnątrz; czasem zanikają całkowicie na rzecz poligonalnie zamkniętych apsyd. W nawie środkowej lektorium jeszcze często oddziela lud od kleru.
Przekroje filarów
Wczesne formy: służki opracowane jako okrągłe kolumienki przystawione lub nawet nieco odstawione od trzonu okrągłego filara. W gotyku dojrzałym liczba służek i ich profilowanie odpowiadają, arkadom i żebrom sklepiennym. Gotyk późny: zanikające rozczłonkowanie ścian i arkad powoduje też zmniejszenie liczby służek, które miękko łączą się ze sobą.
głowice
Romańskie bogactwo form głowic zostaje zredukowane do wczesnej głowicy pączkowej, która przekształca jońskie woluty w kształty roślinne, później do głowicy talerzowej, powszechnie używanej w Anglii, oraz liściastej. We wczesnych formach w Reims listowie i owoce wyrastają organicznie z pierścienia szyi; w XIII i XIV w. liście stają się mięsiste, wypukłe, luźno przyczepione do kielicha. Podobny rozwój przechodzą żabki i kwiatony. Późny gotyk często w ogóle rezygnuje z głowicy. Kolumny czy filary przechodzą bezpośrednio w sklepienie.
typy głowic
liściaste, pączkowe, kielichowe, wieloboczne
Przekroje przez środki pól sklepiennych.
Ciężar sklepienia za pośrednictwem żeber przenosi się na narożniki przęseł (filary). Sciana aż do wysokości łuków tarczowych sklepien traci funkcję konstrukcyjną (Reims). Usunięta zostaje ściana zewnętrzna tryforium (Kolonia, 154”). Pozostałe jeszcze mury (cokół w nawie bocznej, przekrycie nawy bocznej, tryforium) stają się coraz cieńsze. W końcu znika również tryforium (Fryburg, 170”). Podwójne i potrójne łuki przyporowe oraz dociążone fialami przypory umożliwiają znaczne wyciągnięcie konstrukcji w górę. Odciążenie ściany pozwala też na powiększenie powierzchni okien. Łuki przyporowe mogą być również ukryte na strychu, pod dachem nawy bocznej (St-Germer-de-Fly)
zamknięcia chórowe
W końcu okresu wczesnego gotyku i w gotyku dojrzałym komplikują się szczególnie formy zamknięcia chórów. W gotyku późnym przeciwnie, skłaniano się do upraszczania i ujednolicania formy budowli kościelnej. Najwyraźniej widać to w kościołach halowych i salowych. Podobne tendencje występują w schyłkowych etapach rozwojowych innych stylów, np. w późnym baroku. Jednakże wraz z upraszczaniem form architektonicznych narasta zawiłość, a nawet pewna dziwaczność dekoracji i form sklepień, zauważalna we Francji, w Niemczech, a w szczególności w Hiszpanii, Portugalii i Anglii. Schematyczna prostota kościołów zakonów żebrzących wynika z liturgicznych i duszpasterskich wymagań przepisów zakonnych.
Żebra
Proste, masywne, wałkowe profile wczesnogotyckie przekształcają się w dojrzałym gotyku w kanciaste profile gruszkowe z wklęskami. Gotyk późny przynosi z jednej strony skomplikowane, wielokrotne profile o światłocieniowych efektach, z drugiej zaś strony ponownie następuje upraszczanie form. W późnym gotyku żebra owijają się wokół gładkich podpór lub wyłaniają się bezpośrednio z filarów i ścian.
mur nawy głównej
w części zewnętrznej w polu łuku tarczowego jest murem tarczowym, a w części rozdzielającej nawy jest murem międzynawowym
W wyniku starań zakonów zreformowanych i żebrzących o duszpasterstwo bliskie ludowi, powstają kościoły kaznodziejskie mendykantów (franciszkanie minoryci, dominikanie, augustianie, karmelici i in.).
Są one przeważnie budowane w miastach. Ich prostota jest wyrazem ślubu ubóstwa zakonników i przejawem protestu wobec wystawności katedr i kościołów opackich. We Włoszech stanowią one najwcześniejsze i najczęstsze przykłady gotyku. Duża przestronność tych kościołów oddziałuje aż po renesans. Niemieckie kościoły mendykantów - bazyliki, kościoły halowe i salowe są ogniwem pośrednim pomiędzy architekturą romańską na tym terenie a późnym gotykiem. Zwłaszcza w południowych Niemczech, Tyrolu, wschodniej Szwajcarii i Gryzonii stają się one pierwowzorem setek wiejskich kościołów salowych.
dekoracje w stylu gotyckim
Styl gotycki wytworzył liczne i zróżnicowane formy dekoracji. Okna wypełnione były
wielobarwnymi witrażami z przewagą czerwieni i błękitu oraz kamiennymi lub ceglanymi
dekoracjami, zwanymi maswerkami, które wykorzystywano także do dekoracji wimperg,
murów, a nawet ołtarzy gotyckich. W takiej formie nazywane były one maswerkami
ślepymi. Pierwsze maswerki miały formy geometryczne, z czasem tworzono bardziej
dekoracyjne. Portale wciąż były dekorowane rzeźbiarskimi tympanonami, popularne stały się
również rzeźby w ościeżach. Na szczycie wimperg, iglic i pinakli umieszczano kwiatony zdobione czołgankami. Na ścianach występowało laskowanie. W fasadach
budowli pojawiały się także blendy. Zakończenia rynien przyjmowały
często formy zoomorficzne i nazywane były rzygaczami. Wewnątrz kościoła do filarów niekiedy przylegały kolumienki zwane służkami. W elewacji wewnętrznej empory zastąpione
zostały płytszymi od nich, stworzonymi w grubości muru galeriami triforialnymi otwartymi
ku środkowi budowli i często przeszklonymi z zewnątrz.
symbolika katedry gotyckiej
Katedra gotycka miała być zarówno symbolicznym obrazem uniwersum, jak
i zapowiedzią niebiańskiej Jeruzalem. Zatem jej struktura kryje w sobie wiele znaczeń.
Zakładano, że kierunek pionowy powinien skłaniać wiernych do myślenia o rzeczywistości
transcendentnej. Wielobarwne refleksy światła padającego przez witraże kojarzyły się
z drogimi kamieniami, które zgodnie z opisem zawartym w Apokalipsie św. Jana miały
stanowić budulec niebiańskiego miasta. Trzy portale francuskich katedr umieszczone od
zachodu symbolizowały Trójcę Świętą. Plan krzyża łacińskiego nawiązywał do narzędzia
męki Chrystusa. Jeśli przyjmie się taką interpretację planu, ołtarz główny stoi w miejscu
głowy Chrystusa. Filary nawy przypominać miały apostołów, na których barkach wspiera
się Kościół. Obecność Boga w kościele obrazowana była przez światło wpadające oknami.
Cztery ramiona krzyża symbolizowały cztery strony świata, na które rozciągała się
misja ewangelizacji.
Podobnie jak w czasach romańskich prezbiteria świątyń gotyckich kierowane były na wschód.
