tło przemian w sztuce Flashcards
(27 cards)
tło historyczna gotyku
Sztuka gotycka rozwijała się w dojrzałym
średniowieczu. Były to czasy wypraw krzyżowych
– krucjat, powstawania nowych zakonów, m.in.
franciszkanów (Braci Mniejszych) i dominikanów,
oraz walki z herezjami rozwijającymi się w obrębie
zachodnioeuropejskiego chrześcijaństwa. Kościół
wówczas nie tylko podporządkował sobie wielu
europejskich władców, lecz miał także decydujący wpływ
na różne dziedziny życia społecznego.
Początki sztuki gotyckiej
łączą się ściśle z nową estetyką w architekturze, którą zapoczątkował
w pierwszej połowie XII wieku opat Suger (Sugeriusz) przebudową karolińskiego kościoła
Saint-Denis (franc. ‘Świętego Dionizego’) pod Paryżem. Budowle gotyckie powstawały
w Europie między wiekami XII a XVI. Charakterystyczne formy strzelistych świątyń na trwałe
wpisały się w pejzaż miast Europy od Półwyspu Iberyjskiego po Skandynawię. W ciągu niemal pięciu stuleci architektura gotycka znacznie się zmieniła, ponadto
pojawiły się też jej odmiany regionalne.
Przejście od sztuki romańskiej do gotyku.
Zaczyna się ono we Francji ok. połowy XII w., w Anglii w 1175, a w Niemczech po i w 1200. Lokalne nawyki architektoniczne są przezwyciężane powoli.
tło historyczna gotyku w xiii w.
Przemiany w polityce (zdobycie przez Francję znacznej władzy w Europie dzięki mocnemu królestwu o tendencjach centralistycznych), w społeczeństwie (wzrost znaczenia mieszczaństwa) i w filozofii (scholastyka) stworzyły nowy obraz świata, który swój najpełniejszy wyraz artystyczny znajduje w strukturze i dekoracji katedr XIII i XIV w. Francuski program katedralny zdobywa sobie powszechne uznanie (wymiana pomiędzy strzechami budowlanymi) i prowadzi do niezwykle silnego ujednolicenia architektury w Europie.
tło historyczna gotyku w xiv w.
W dalszym ciągu rozwijają się narodowe, odrębne formy architektoniczne. Preferowane są kościoły i kaplice do prywatnego nabożeństwa. Wzrasta rola dekoracji. Około 1400 i później zamierają nie dokończone wielkie budowle. Sztuki piękne uwalniają się od związku z architekturą kościelną i stają się samodzielne. Rozwój społeczno-gospodarczy przypadający na wiek XIII został zahamowany w następnym
stuleciu. Przyczyniły się do tego liczne konflikty zbrojne, a zwłaszcza wojna stuletnia między
Anglią a Francją, oraz czarna śmierć – epidemia dżumy, która zmniejszyła ludność Europy
o prawie jedną trzecią. Problemy polityczne, gospodarcze i demograficzne Europy Zachodniej
nie dotyczyły państw Europy Środkowej: Polski w okresie panowania Kazimierza III Wielkiego,
Czech pod rządami dynastii Luksemburgów i Węgier, w których władzę sprawowała dynastia
Andegawenów. W krajach tych wówczas doszło do rozkwitu cywilizacyjnego.
tło historyczna gotyku w xv w.
Wiek XV w Europie Zachodniej można określić jako późne średniowiecze. W Europie
Środkowej i Wschodniej, gdzie średniowieczne idee były w pełni rozkwitu, nastąpił wzrost
potęgi austriackich Habsburgów oraz Jagiellonów (zwłaszcza za panowania Władysława II
Jagiełły i Kazimierza IV Jagiellończyka). Przedstawiciele tych dynastii wspierali rozwój
sztuki, przyjmując rolę jej mecenasów. We Włoszech już od drugiej połowy XIV wieku
coraz większą popularność zyskiwał humanizm, który stał się najważniejszym nurtem
w następnej epoce – renesansie
Francja
Nad Francją wschodzi nowa gwiazda pomyślności. Starania Kapetyn-gów (987-1328) o polityczną jedność kraju, mało owocne aż po XII w., zostają uwieńczone sukcesem w XIII w. W 1214 Filip II August (1180-1223) odnosi zwycięstwo pod Bouvines nad Anglikami i ich niemieckim sprzymierzeńcem, Ottonem IV. Ten ostatni jest zarazem kontrcesarzem Fryderyka II. Filip wysyła we wspaniałomyślnym geście udręczonemu Fryderykowi, który sam nie miał udziału w zwycięstwie, zdobytego orła cesarskiego. W ten sposób z jednej strony po raz ostatni uznane jest cesarstwo Staufów, z drugiej zaś umocnione wpływy francuskie w Niemczech. Filip IV (1284-1314) zmusza papiestwo do ,,niewoli babilońskiej” w Awinionie i posunięciem tym rozwiązuje problemy, które w dużej mierze przyczyniły się do zmierzchu niemieckiego cesarstwa. W połowie XV w. Francja uwalnia się ostatecznie od angielskich żądań terytorialnych. Wszystko to powoduje niezwykły wzrost świadomości narodowej.
We Francji rozwijają się żywiołowo zakony. Uczą one rolnictwa na wsi, a w szkołach klasztornych siedmiu sztuk wyzwolonych, Podobnie w Niemczech nigdy Kościół nie był silniejszy w sprawowaniu władzy świeckiej jak wówczas. W jego kręgu krystalizują się zrazu duchowe przemiany, które znajdują swój zewnętrzny wyraz w sztuce gotyku. Przy tym stosunki pomiędzy dążeniami Korony a intencjami Kościoła pozostają ciągle nienaruszone.
Niemcy
W długich walkach pomiędzy cesarzem i papieżem ulega w Niemczech rozbiciu jedność państwa i Kościoła. Książęta umacniają swoją niezależność wobec cesarza. Duchowy i polityczny prymat Niemiec zanika w czasie panowania ostatnich Staufów i kończy się podczas interregnum po śmierci Fryderyka II (1250). Tym samym rozpada się także kulturalna jedność Europy. Dwieście lat później, pod rządami Karola IV (1347-1378), Niemcy ponownie skonsolidowały się. Jednak związany z tym rozwój kulturalny ogranicza się już tylko do narodowego terytorium.
Włochy
Po załamaniu się potęgi Staufów Włochy dzielą się na pojedyncze państewka, targane wojnami pomiędzy gibelinami i gwelfami. Dworom książęcym gotyk jest obcy, propaguje się już tam formy protorenesansu
Centrum ożywienia gospodarczego nad Morzem Północnym stanowią w XV w.
„Kraje Niskie” (Niderlandy) - Flandria, Brabant i Luksemburg, należące wówczas do księstwa Burgundii. Zwycięskie w walce z francuskim monarchą Filipem Pięknym o swobody mieszczańskie, uprzemysłowione i rozwinięte handlowo wytwarzają wysoką kulturę, do której oczywiście należy i sztuka. Dwór diuka Burgundii w Dijon Filipa Dobrego, sojusznika Anglii w woj-nie stuletniej, przyciąga okolicznych arty-stów tak jak wielu obcokrajowców. Obok panującego w tym środowisku „stylu międzynarodowego” daje się niebawem zauważyć wzmożenie tendencji realistycznych, widocznych już przecież wcześniej w zakresie ikonografii, a przejawianych także w upodobaniu do portretowania ludzi, przedmiotów czy roślin.
wpływ rozbicia dzielnicowego na sztukę w Polsce
Pojawienie się stylu gotyckiego przypada na koniec pierwszej połowy XIII wieku,
czyli czasy rozbicia dzielnicowego, którego konsekwencją było powstanie wielu centrów
kulturowych i dynamiczny rozwój budownictwa.
mecenas okresu gotyku w Polsce
Oprócz dworu i kręgów kościelnych coraz
istotniejszą rolę jako mecenasi sztuki odgrywali mieszczanie. Z ich funduszy powstawały
m.in. ratusze i kościoły. Były one bogato wyposażone w rzeźby i obrazy. Po zjednoczeniu
ziem polskich i koronacji Władysława I Łokietka w 1320 roku najważniejszym centrum
kulturowym państwa stał się Kraków, który – szczególnie za panowania Kazimierza III
Wielkiego – wzbogacił się o liczne budowle gotyckie. Mecenat artystyczny sprawowali też
kolejni władcy, zwłaszcza Jadwiga Andegaweńska, Władysław II Jagiełło i Kazimierz IV
Jagiellończyk, na którego panowanie przypadał szczególny rozwój artystyczny Krakowa.
Z tego okresu pochodzą najwspanialsze zabytki późnogotyckiego malarstwa małopolskiego
i rzeźby. Ważnymi ośrodkami artystycznymi były również Wrocław, od 1335 roku
znajdujący się pod panowaniem królów czeskich, i Gdańsk, który do 1466 roku należał
do państwa krzyżackiego.
miasta w czasach gotyku
W tej fazie średniowiecza coraz większą rolę odgrywały
miasta. Stawały się skupiskami ludności rzemieślniczej
i kupieckiej oraz ważnymi ośrodkami kultury. Pod osłoną nowo budowanych miast mieszczanie osiągają zamożność, wykształcenie i niezależność.
wpływ wzrostu znaczenia mieszczan na sztukę
Mieszczanin, który coraz bardziej zajmuje się wyposażeniem swojego domu Bożego, nadaje obrazom swoich świętych cechy nowego, nie znanego do tej pory,człowieczeństwa”. Pietà i przedstawienia budzące współczucie (Mąż Boleści) ukazują Chrystusa w całej nędzy cierpienia; Ukrzyżowany dźwiga koronę cierniową zamiast stosowanej powszechnie wcześniej korony królewskiej. A ekstazy mistyków stają się natchnieniem dla twórców obrazów i rzeźb maryjnych o bezgranicznej delikatności.
Wraz ze wzrostem rangi mieszczaństwa w XIV i XV w. wykształca się nowa warstwa społeczna obdarzona świadomością stanową i pewnością siebie.
Wznosi ona swoje świątynie już nie jako wyrobniczy obowiązek, ale w ramach wolnej współpracy, nadając im nowe znaczenie: kościół jest symbolem miasta, miejscem zgromadzenia gminy, ale także wnętrzem, w którym mieszczańska duma mistrzów cechowych znajduje wyraz w bogactwie wyposażenia, a elitarna chęć wyróżnienia się najzamożniejszych w fundowaniu prywatnych kaplic. Jednocześnie architekci, artyści i mieszczanie wychodzą poza anonimowość wczesnego średniowiecza i zapewniają upamiętnienie indywidualnej osoby, np. w portretach fundatorów i w inskrypcjach.
nauka w czasach gotyku
Z inicjatywy władców i dostojników kościelnych już na
przełomie wieków XII i XIII zaczęto zakładać uniwersytety,
które sprzyjały rozwojowi różnych dziedzin wiedzy. Najważniejszą nauką była teologia, wykładana scholastyczną metodą polegającą m.in.
na rozumowym udowadnianiu prawd wiary. Uczniowie gromadzili się wokół nauczyciela
(często wybitnego teologa) i prowadzili z nim niekończące się dysputy. Ten sposób nauczania
miał wpływ również na rozwój filozofii, a zwłaszcza logiki, określanej w średniowieczu
mianem dialektyki.
Pierwsze europejskie uniwersytety powstały w Bolonii (Włochy) i w Paryżu – Sorbona,
kolejne w angielskich miastach – Oksfordzie i Cambridge oraz w Padwie (Włochy).
W Europie Środkowej najwcześniej zaczął działać założony przez cesarza Karola IV
Luksemburskiego w 1348 roku uniwersytet w Pradze. Niedługo po nim Kazimierz III
Wielki zainicjował powstanie uczelni w Krakowie (1364).
wpływ krucjat na sztukę
Płomienne nawoływania papieży i zakonów do wypraw krzyżowych powodują przy całej politycznej i ludzkiej zgubności tych przedsięwzięć wewnątrzeuropejską wymianę kulturalną. Krzyżowcy po-chodzą z wielu europejskich narodów; zdają sobie sprawę z podobieństwa swoich narodowych, duchowych i społecznych problemów i po powrocie do rodzinnych krajów są otwarci na przyjęcie i rozwijanie nowych idei i form artystycznych gotyku.
wpływ krucjat na rozwój miast
Epoka krucjat sprzyjała rozwojowi miast przede wszystkim włoskich, jak Florencja, Genua
i Wenecja, które bogaciły się na udzielaniu pomocy pielgrzymom i krzyżowcom, a także
stawały się ośrodkami zachodnioeuropejskiego handlu i rzemiosła.
Wczesna katedra jest symbolem nowej władzy królów francuskich.
W czasie gdy królestwo francuskie ogranicza się do lle-de-France, niektórzy genialni architekci wynajdują tutaj i w najbliższym otoczeniu w Szampanii i Pikardii, wraz z systemem przyporowym, nowość o rozstrzygającym znaczeniu: wzajemną współzależność członów budowli i sklepienia żebrowego. W takim samym stopniu jak z rejonu Paryża rozchodzi się idea unifikacji królestwa, rozprzestrzenia się stąd na całą Francję także sakralny gotyk. Katedra jest widocznym dowodem królewskiego dążenia do władzy, znajdującego uzasadnienie poprzez protoplastów Karola Wielkiego, aż u rzymskich cesarzy. Są to te same roszczenia, które dawniej ugruntowały ideę cesarstwa niemieckiego i uprawomocniły się w katedrach cesarskich. W XIII w. galerie królewskie na fasadach i ustanowienie katedry miejscem koronacji (Reims) czynią te zależności jasnymi dla całego świata.
funkcja sztuki gotyku
Sztuka dojrzałego średniowiecza, tworzona dzięki Kościołowi i na jego potrzeby,
miała uniwersalny charakter. Chrystianizacja ściśle wiązała się z afirmacją kultury
chrześcijańskiej. Sztuka spełniała podstawowe funkcje: zdobiła świątynie, upamiętniała
znaczące wydarzenia, była wyrazem religijnych uczuć i edukowała.
Katedry są miejscem, w którym odbija się ten nowy obraz świata.
Rosnąca strzelistość ścian, wertykalizm wszystkich elementów po-działu wskazują na pragnienie formy, która wyraża pobożność ludu i ekstatyczne poszukiwanie Boga w mistyce.
stosunek do sztukii antycznej w czasach gotyku
Wprawdzie średniowiecze wyrosło
z dorobku starożytnych Greków, oczywiste jest jednak, że wszelkie wyznawane prawdy
musiały odpowiadać chrześcijańskiemu światopoglądowi. Z tej właśnie przyczyny poglądy
starożytnych filozofów rzadziej odrzucano, a częściej modyfikowano. Znalazło to swój
wyraz także w odbiorze sztuki antycznej. Starożytne posągi budziły podziw ze względu na
swoją formę i piękno, ale należało je potępić z uwagi na ich pogański charakter. Najczęściej
traktowano je obojętnie, chociaż zdarzały się głosy w obronie ich wartości estetycznej.
Sztuka średniowieczna ukazywała świat niematerialny za pośrednictwem
umownych znaków – symboli.
Malarstwo było rodzajem pisma plastycznego o skonwencjonalizowanych,
umownych znakach. Symboliczne znaczenie nadawano nie tylko kształtom, pozom,
gestom, lecz także barwom, a zwłaszcza światłu. W sztuce średniowiecza kolor nie
musiał odzwierciedlać rzeczywistości, powinien nieść treści symboliczne, a światło
utożsamiano z boskim bytem, którego odbiciem było światło ziemskie. Kolor i blask
istniały w średniowiecznej estetyce nierozerwalnie – jako obrazy światłości najwyższej.
A ponieważ objawiały się najpełniej w technice, która łączy obie wartości, znakomicie rozwijało
się malarstwo witrażowe. Barwy wiązano z określonymi znaczeniami. Ich symbolika
w Kościele zachodnim miała być jednoznaczna i podporządkowana wymogom liturgii.
Symbole, które utraciły swoją wieloznaczność, stawały się alegoriami.
filozofia
Dominikanin Tomasz z Akwinu i późniejszy benedyktyn Abelard są głównymi przedstawicielami scholastyki, nowej filozofii. Uczą oni w założonym ok. 1200 uniwersytecie w Paryżu, gdzie wiedza tego czasu gromadzona jest encyklopedycznie, i rozwijają nową metodę, aby z jej pomocą dialektycznie dowieść prawdziwości Objawienia.
Głęboko sięgające przemiany rozprzestrzeniają się na całą Europę. Ginie dawny obraz świata, powszechny w cesarskich Niemczech. Logika wywodu „Bóg - cesarz pewność”, która do tej pory była uważana za jedynie prawdziwą, nabiera złego sensu w okresie niepewności interregnum.
We Włoszech św. Franciszek z Asyżu żądaniu absolutnego podporządkowania Bogu przeciwstawia hasło „człowiek bratem”. Bernard z Clairvaux krytykuje magię apotropaicznego wizerunku demonów, ową próbę przezwyciężania Złego przez jego obrazowe przedstawienia na fasadach i głowicach.
W nieszczęściu i niepewności człowiek czuje się coraz bliższy Bogu i świętym. Mistycyzm staje się ok. 1300 silnym, przeciwstawnym scholastyce, ruchem. Zamiast dowodów na istnienie Boga, ludzie szukają doświadczenia Boga i znajdują w pojęciach oczyszczenie świętość zjednoczenie” sposób bezpośredniego dostępu do Boga, połączenia się z Nim.
