LA METTRIE I MATERIALIZM Flashcards
(12 cards)
Postawa naturalistyczna XVIII wieku doprowadziła do materializmu tych myślicieli, którzy
chcieli posiadać system filozoficzny.
Materializm był najtypowszym systemem Oświecenia. Ojczyzną
jego była Francja, początek sięgał jeszcze pierwszej połowy wieku. Najwięcej zwolenników liczył w
gronie encyklopedystów; wszakże pierwszy i najoryginalniejszy jego wyznawca wyprzedził
Encyklopedię: był nim La Mettrie.
Julien Offray de La Mettrie (1709- 1751)
był lekarzem, wykształconym w słynnej wówczas
szkole Boerhave’a w Lejdzie. Praktykował w rodzinnym mieście Saint-Malo, potem w Paryżu był
lekarzem wojskowym. Ale pierwsza książka filozoficzna, głosząca jaskrawy materializm, oraz satyry,
wydrwiwające kolegów, uniemożliwiły mu pozostawanie w kraju; zbiegł w 1746 r. do Holandii, a gdy i
tam pobyt mu został wzbroniony, znalazł od r. 1748 schronienie w Berlinie, na dworze Fryderyka II.
Był typem człowieka lubiącego popisywać się radykalnymi poglądami i prowokować opinię. Toteż
ściągnął na siebie powszechne oburzenie i był kozłem ofiarnym materializmu.
Na orientację jego filozofii wyraźnie oddziałał jego zawód lekarski. Spostrzeżenie zależności myślenia od
gorączki, jakiego dokonał nad samym sobą w czasie choroby, miało zdecydować o tym, iż zajął
stanowisko materialistyczne.
PISMA.
Główne pismo filozoficzne: L’homme-machine, 1748. Te same myśli wyłożył wcześniej w
formie bardziej szkolnej w Histoire naturelle de Tanu’, 1745. Filozofię praktyczną zawarł w L’art de
joitir Vecole de la volupte, 1751.
POPRZEDNICY.
Materializm XVIII wieku należy do tego samego typu, co starożytny demokrytejskoepikurejski. Odnowiony przez Gassendiego we Francji XVII wieku, znalazł dzięki Hobbesowi wzięcie w
Anglii, by w XVIII w. powrotną falą powrócić do Francji. Mechanistyczny wszakże odcień materializmu
La Mettrie’ego, traktujący istoty żywe jako maszyny, wywodził się z nowożytnej filozofii, z poglądów
Kartezjusza i Spinozy. La Mettrie sam siebie paradoksalnie nazywał kartezjaninem i największą zasługę
Kartezjusza upatrywał w tym, iż zwierzęta miał za maszyny; poglądy Spinozy znał przez Boerhave’a,
który był spinozystą
- ARGUMENTY MATERIALIZMU.
System La Mettrie’ego był, jak on sam mówił, krótki i
prosty: wszystkie przedmioty są materialne. Z materialnych przedmiotów zajmował go wszakże tylko
jeden, będący przedmiotem sporu między materialistami a ich przeciwnikami: człowiek. Tu trzeba było
obalić powszechne mniemanie i dowieść, że dusza ludzka jest materialna. Głównym argumentem La
Mettrie’ego była zależność duszy od ciała. Popierał ją mnóstwem spostrzeżeń. Gdy ciało zasypia, zasypia
również dusza; zapada w bezwład wraz ze zwolnieniem obiegu krwi; gdy zaś obieg krwi staje się zbyt
szybki, dusza spać nie może; gdy ciało nie otrzymuje pokarmu, dusza słabnie, a gdy zostaje nakarmione,
życie wchodzi w duszę; choroba ciała wprowadza zaburzenia do duszy: stwardnienie wątroby starczy, by
nieustraszoną odwagę zmienić w tchórzostwo. Zależność duszy od ciała bywa często widoczna gołym
okiem; ale nieraz zmiany cielesne, które wpływają na duszę, są tak subtelne, iż usuwają się spod
obserwacji; maleńkie włókienko, którego nie zdoła wykryć żadna najdrobiazgowsza sekcja, zdolne jest z
geniusza uczynić głupca.
Poza tym stany duszy zależne są też i od obcych ciał, a nie tylko od własnego. Tu argumentem
materializmu był sensualizm. Według niego bowiem cała treść duszy pochodzi ze zmysłów; zależy więc
od ciał, które przez narządy zmysłowe działają na nią.
Do spostrzeżeń tych nad zależnością zjawisk psychicznych od cielesnych La Mettrie dodawał przesłankę,
bez której nie miałyby wartości jako poparcie tezy materializmu: mianowicie, że - aby móc być zależną
od ciała - dusza sama musi być ciałem.
- MATERIALIZM PANPSYCHISTYCZNY.
Zwykła, nieorganiczna materia jest bezwładna, skoro więc
istoty organiczne poruszają się same z siebie, to muszą zawierać jakiś inny, szczególny rodzaj materii.
Ten czynny rodzaj materii w istotach organicznych to nic innego niż to, co powszechnie bywa nazywane
duszą.
Takie rozróżnienie materii bezwładnej i czynnej oraz utożsamienie czynnej z duszą było teorią w stylu
starożytnym, specjalnie stoickim La Mettrie powrócił do starożytnego biologicznego pojęcia duszy,
odstąpiwszy od jej pojęcia czysto psychologicznego, wytworzonego w filozofii nowożytnej. Dla La
Mettrie’ego funkcją duszy było znów nie samo tylko myślenie, lecz ożywianie i poruszanie ciała. Jeśli zaś
dusza ma poruszać ciało, to musi sama być ciałem, bo jakże inaczej mogłaby to czynić. Biologiczne
pojęcie duszy oczywiście ułatwiało La Mettrie’emu przeprowadzenie teorii materialistycznej. Radykalne,
Kartezjańskie oddzielenie materii i myślenia, przyjęte z aplauzem w XVII w., miało w dobie Oświecenia
wielu przeciwników: już Locke, a za nim Wolter uważali, że myślenie, choć różne od materii, może być
własnością materii. La Mettrie poszedł jeszcze o krok dalej: myślenie nie tylko jest własnością materii,
ale samo jest procesem materialnym.
La Mettrie uważał duszę nie za własność materii, lecz za odrębny rodzaj materii, za substancję
materialną, która znajduje się w najdrobniejszej cząstce istot organicznych. Zebrał wiele spostrzeżeń nad
tym, że najdrobniejsza cząstka organizmu może poruszać się samorzutnie: serce niektórych zwierząt bije
po wyjęciu z ciała, odcięte muskuły kurczą się przy podrażnieniu, części rozciętych polipów wyrastają po
pewnym czasie na całkowite zwierzęta. Materializm nowożytny próbował tłumaczyć zjawiska psychiczne
jako wytwór zespalania się części materii: żadna część materii nie jest świadoma, świadome są tylko
pewne jej zespoły. Wobec trudności, na jakie natrafiała ta koncepcja, La Mettrie, a za nim materializm
XVIII wieku, wrócił do pierwotnej odmiany, bliskiej tej, od której zaczęła
się była filozofia przyrody w Europie: każda, nawet najdrobniejsza cząstka materii organicznej ma
własności psychiczne.
Jak się to wszakże dzieje, że materia może posiadać własności psychiczne, na to La Mettrie odpowiedzi
nie dawał. Przejęty duchem sceptycznym, który przynajmniej od Montaigne’a był tradycyjny we Francji,
nie wierzył w możność poznania natury związku, jaki zachodzi między materią a świadomością.
Stwierdzamy ten związek jako fakt, ale go nie rozumiemy, jak zresztą tylu innych uznanych faktów. Tym,
przynajmniej, wyznaniem La Mettrie zadokumentował nowożytność swego materializmu.
- MATERIALIZM MECHANISTYCZNY.
Własnością materii jest działanie mechaniczne: zmiany
dokonują się w niej wedle stałych praw ruchu, bez interwencji wolnych i nie dających się obliczyć
czynników. Że zaś istnieje tylko materia, więc zachodzą we wszechświecie jedynie przebiegi
mechaniczne. Taki pogląd La Mettrie’ego był w zgodzie z ogólną tendencją nowożytnej filozofii. Już
Kartezjusz potraktował zwierzęta jak maszyny; La Mettrie’emu pozostawało tylko uczynić to samo dla
człowieka. Uważał to za rzecz naturalną, której Kartezjusz, jak podejrzewał, nie zrobił jedynie z obawy
przed opinią. Należało tylko wykazać pokrewieństwo człowieka ze zwierzętami. La Mettrie miał w tym
poprzednika w Montaigne’u, a wśród współczesnych rzeczników Oświecenia bardzo już rozpowszechnione było przekonanie, iż jest to tylko megalomania człowieka, że uważa się za coś rodzajowo różnego
od zwierząt. La Mettrie uczynił z tej kwestii ośrodek swej filozofii. Usiłował przekonać, że człowiek jest
tak samo maszyną, jak zwierzęta, tylko lepiej skonstruowaną i wyróżniającą się przypadkową własnością:
mową. Spodziewał się, iż doczeka się chwili, w której małpy nauczą się mówić i będą wówczas
wytwarzać kulturę nie ustępującą ludzkiej. W przeciwieństwie do hierarchicznych poglądów na świat,
materializm był poglądem niwelującym: nie ma istot i rzeczy wyższych lub niższych, lecz wszystko jest
jednakowo materią i. maszyną.
- NEGATYWNE KONSEKWENCJE MATERIALIZMU.
Konsekwencje materializmu obejmują religię,
metafizykę, etykę: jeśli istnieje tylko materia, to nie ma Boga ani duszy wolnej i nieśmiertelnej.
Materialiści bywali dwóch typów: jednym zależało na samej teorii, drugim - na tych jej destrukcyjnych
konsekwencjach; pierwsi rozbudowywali materializm, drudzy zbijali supranaturalizm. W starożytnym
materializmie przeważał typ pierwszy; a jeszcze w XVIII w. materialiści angielscy godzili swą teorię z
dogmatami religii. To odmieniło się we Francji: La Mettrie, a za nim cały materializm francuski, kładł
nacisk właśnie na negatywne konsekwencje doktryny. Przejęty zagadnieniami praktycznymi i
usposobiony polemicznie, zajmował się więcej zaprzeczaniem niż twierdzeniem, więcej walką z teologią
niż budowaniem kosmologii. Na tle tych francuskich stosunków w XVIII w. wytworzyło się negatywne
pojęcie materializmu: materializm to doktryna, która zaprzecza istnieniu Boga i duszy. Zresztą, La
Mettrie podawał swe antyreligijne wnioski w bardziej umiarkowanej postaci, niż to uczynili jego
następcy.
- PRAKTYCZNE KONSEKWENCJE MATERIALIZMU.
La Mettrie twierdził po epikurejsku, że jeśli
nawet Bóg istnieje, to nie wynika stąd obowiązek kultu ani jakiegoś szczególnego trybu życia. Podobnie
też traktował kwestię nieśmiertelności. Za ateizmem - oprócz argumentów teoretycznych przytaczał też
praktyczne: ludzkość nie będzie szczęśliwa, póki nie wyzbędzie się religii. Społeczeństwo złożone z
ateistów jest nie tylko możliwe, jak to wywodził Bayle, ale jest ideałem, do którego należy dążyć dla
dobra ludzkiego. Dobrem zaś jest rozkosz. Hedonizm, jak zwykle, towarzyszył materializmowi. La
Mettrie nie dał hedonizmowi ani nowej postaci, ani nowych argumentów, ale głosił go tak zupełnie bez
kompromisów i obsłonek, jak nikt od czasów Arystypa. Celem człowieka jest używać życia, a używa się
go tylko zmysłami.
STRESZCZENIE.
Praca La Mettrie’ego była skupiona dookoła systemu materialistycz-nego; w historii
zaś materializmu zaznaczyła się charakterem panpsychistycznym, zainteresowaniem antropologicznym,
sceptycznym odcieniem, naciskiem na praktyczne konsekwencje doktryny i intencją ateistyczną.
NASTĘPCY.
Materializm, zainicjowany przez La Mettrie’ego, znalazł we Francji
XVIII wieku licznych zwolenników, zwłaszcza w kołach encyklopedystów. Z kół tych wyszedł w roku
1770 anonimowy Systeme de la naturę, nazywany „Biblią materializmu”. Autorem głównym tego dzieła
był baron Holbach (1723- 1789), Niemiec o francuskiej kulturze, stale w Paryżu osiadły, a
współpracowali z nim Lagrange i paru encyklopedystów. System natury zasadniczo nowych idei w
stosunku do La Mettrie’ego nie przyniósł. Ale połączył materializm z innymi ówczesnymi doktrynami:
głosił materializm, jak La Mettrie, determinizm, jak Diderot, sensualizm, jak Condillac, hedonizm, jak
Helvetius, ateizm, jak jeszcze inni myśliciele tej epoki. Nowe i stare idee opracował obszernie i
systematycznie; a wyłożył je w sposób bardziej dogmatyczny i suchy niż La Mettrie. Obszerniej
traktował filozofię przyrody; a kładł w niej nacisk na brak wszelkiej celowości i rozumnego ładu we
wszechświecie. Kładł też nacisk na praktyczne konsekwencje materializmu, ateizm głosił jeszcze
otwarciej, religię traktował jako twór społecznie szkodliwy, jako skłonność chorobliwą i źródło zepsucia.
Filozoficzna doktryna materializmu przetrwała we Francji do drugiego dziesięciolecia
XIX wieku, mianowicie w szkole tzw. ideologów.
Wpływ polityczny i społeczny materializmu był silniejszy niż jego wpływ filozoficzny. La Mettrie żądał
reform: ze swej mechanistycznej filozofii wyprowadzał wniosek, że światem rządzi konieczność, gdzie
zaś jest konieczność, tam nie ma winy; nie ma przestępców, są tylko chorzy, należy oddawać ich nie
sądom, lecz lekarzom; z tego stanowiska domagał się reform w ustroju społecznym, a zwłaszcza
prawnym. Jeszcze odeń radykalniejszy Holbach z zaciekłością potępiał panujące stosunki. I wypowiadał
jako rzecz zrozumiałą samą przez się. że społeczeństwo, gdy będzie to w jego interesie, odbierze
panującym władzę „wedle niezmiennego prawa natury, które część podporządkowuje całości”. Materializm swą postawą opozycyjną pociągnął za sobą jednostki niezadowolone. I dokonała się uderzająca
przemiana: przez wiele stuleci idealizm był ideologią społecznego przewrotu, teraz stał się nią
materializm. Wyniki nie dały na siebie czekać: materializm był jednym z czynników Wielkiej Rewolucji.
A radykalność jej czynów odpowiadała rady-kalności jego doktryny.
OPOZYCJA.
Pisma La Mettrie’ego wywołały liczne repliki. A nastrój panował taki, że nikt z jego
sympatyków nie śmiał się doń przyznawać. Opozycja przeciw materializmowi w XVIII wieku miała
równie praktyczny charakter, jak i sam materializm: zwalczano go nie jako doktrynę fałszywą, lecz jako
doktrynę zgubną. Taka krytyka wychodziła ze sfer konserwatywnych; powstające zaś pod koniec wieku
nowe prądy zwalczały go również, choć z innego stanowiska. Romantyzm widział w nim doktrynę
bezbarwną i martwą,
wedle wyrażenia Goethego o Systemie natury. Krytycyzm zaś wykrył w materializmie metafizykę
przekraczającą granice naszego poznania. Późniejsza polemika z materializmem posiłkowała się już
argumentem natury logicznej: zarzucała mu posługiwanie się pojęciami naiwnymi, nienaukowymi
(zwłaszcza podstawowe pojęcie materii) oraz brak dostatecznego uzasadnienia twierdzeń (zwłaszcza
twierdzenia naczelnego, bo materializm utożsamia świat fizyczny i psychiczny, a faktycznie dowodzi
tylko ich wpółzależności).
