SHAFTESBURY Flashcards
(10 cards)
Obok filozofii poznania wiek XVIII uprawiał również filozofię moralną.
Opracowywał ją
wielokrotnie w duchu empiryzmu, ale stanowisko, od którego rozpoczął, nie było ściśle empirystyczne;
było intuitywizmem, traktującym moralność na wzór piękna. Stanowisko to znalazło swój wyraz w
Anglii w samym początku stulecia. Twórcą jego był Shaftesbury. Od niego rozpoczął się świetny rozwój
filozofii moralnej, a także i estetyki
Anthony Ashler Cooper, earl of Shaftesbury (1671-1713)
wyrósł w magnackim a światłym domu
dziada, słynnego męża stanu Anglii. Wychowywał się pod kierunkiem Locke’a, który długo przebywał w
domu Shaftesburych. W wieloletnich podróżach - po Holandii, Włoszech, Francji, Niemczech -
uzupełniał swe wykształcenie. Odkąd dorósł, dzielił swe zajęcia między pracę literacką a polityczną. Od
1695 r. był członkiem parlamentu. Pisał początkowo tylko dla siebie, bez zamiaru ogłaszania swych pism;
pierwsze z nich ogłosił Toland bez jego wiedzy. Wątłe zdrowie utrudniało i przerywało mu pracę. Dla
ratowania go wyjechał w 1711 r. do Włoch, skąd już nie powrócił; śmierć zaskoczyła go w Neapolu.
Krótkie jego życie przebiegło harmonijnie, w wyjątkowo pomyślnych warunkach; i nic dziwnego, że
życie - wszelkie, nie tylko własne - wydawało mu się piękne i łatwe.
DZIEŁA Shaftesbury’ego
składają się z siedmiu studiów, które ukazały się najpierw oddzielnie w latach
1699-1710, a potem zebrane pt. Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times, 3 t., 1711.
Najważniejsze są: Inquiry Concerning Virtue z r. 1699, A Letter Concerning Enthusiasm z 1708 i The
Moralists z 1709. Są to szkice dalekie od systematycznego układu, pisane w formie pół literackiej, pół
naukowej, jak niegdyś dialogi Platona lub Bruna. Sam Shaftesbury był raczej typem filozofa-poety niż
filozofa-uczonego.
POPRZEDNICY.
Shaftesbury, choć był wychowany przez Locke’a, nie przejął się empiryzmem; wziął
odeń tylko wrogą postawę wobec racjonalizmu. Poszedł natomiast z drugim prądem angielskiej filozofii:
z platonizmem szkoły w Cambridge. Nie tylko ze szkoły tej, ale wprost z Platona i Plotyna czerpał swą
platońską filozofię; ten znawca i wielbiciel starożytności zbliżył się do greckich myślicieli bardziej niż
filozofowie Odrodzenia. Należał do wielkiej linii rozwojowej platońskiej, a jego platonizm nie miał już
tej transcendentnej, teologicznej postaci, jaką wytworzyło średniowiecze, lecz miał postać bardziej
naturalistyczną, właściwą nowszym czasom, począwszy od Odrodzenia; w dziejach nowożytnego
platonizmu filozofia jego była następnym ważnym etapem po Giordanie Bruno.
- ESTETYCZNA POSTAWA WOBEC RZECZYWISTOŚCI.
Shaftesbury miał na naturę
rzeczywistości i naturę poznania pogląd inny niż większość jego współczesnych: nie godził się ani z
racjonalistami, ani z czystymi empirystami. Zasadniczym jego przekonaniem było: świat nie jest
martwym mechanizmem; dlatego nie ujmie jego istoty ani sztywna formuła rozumu, ani proste
zestawienie doświadczeń. Raczej uczyni to kontemplacja; ona, oglądając przyrodę w jej całości,
spostrzeże właściwe jej życie, jej organiczną budowę, harmonię jej części. Kontemplacja jest typową
postawą artysty; estetyczna postawa powinna tedy być wzorem dla naukowej. Przekonanie to dało
poglądowi Shaftesbury’ego na świat swoisty, estetyczny charakter: podczas gdy wszyscy prawie jego
współcześni rozważania filozoficzne wiązali z naukowymi i widzieli rzeczywistość oczami uczonego, on
widział rzeczywistość oczami artysty.
Koncepcja rzeczywistości Shaftesbury’ego byłaby wypadła podobnie do koncepcji Bruna. Ale
Shaftesbury nie rozwinął jej i nie zajmował się bliżej przyrodą, lecz rolą, jaka w niej przypada
człowiekowi. Na tym polu stworzył koncepcję nową.
- AUTONOMIA FILOZOFII MORALNEJ.
Było to wspólną cechą filozofów nowożytnych, iż nie świat
zewnętrzny, lecz przeżycia psychiczne brali za punkt wyjścia; ale kierunek zainteresowań dzielił ich na
dwie grupy: jedni usiłowali jednakże wyjść poza przeżycia i przerzucić most do świata zewnętrznego,
inni natomiast ograniczali swe dociekania do spraw wewnętrznych, bezpośrednio dostępnych, do
psychologii, etyki i estetyki. Shaftesbury był czołowym przedstawicielem grupy drugiej; filozofia jego
ześrodkowała się zwłaszcza na polu filozofii moralnej. Shaftesbury zajmował się nią z przekonaniem, iż
poznanie moralności jest niezależne od poznania świata zewnętrznego; czy świat jest realnym bytem, czy
snem, to nie zmienia niczego w stosunku między cnotą a zasługą, winą a karą, pięknem a doskonałością.
Nie był pierwszym z filozofów nowożytnych, który podjął zagadnienia etyczne, ale pierwszym, który
przeprowadził tezę, że filozofia moralna stanowi samodzielną dziedzinę badań. Przed nim występowały
dwa stanowiska, które zwalczały się wzajem, ale miały to wspólne, że traktowały sprawy moralne jako
pochodne: jedno (wywodzące się z średniowiecza) traktowało je teologicznie, drugie (mające głównego
przedstawiciela w Hobbesie) naturalistycznie; jedno miało moralność za rzecz rozkazu i objawienia
Bożego, drugie - za mechaniczny wytwór natury ludzkiej. Shaftesbury zaś wskazał, że dobro jest czymś,
co tłumaczy się samo przez się, niezależnie od tego, jakie są nakazy z góry i ku czemu zmierza
mechanizm skłonności ludzkich. Takim ujęciem rzeczy otworzył drogę do etyki autonomicznej.
- HARMONIA JAKO ZASADA MORALNOŚCI.
Na określenie natury moralności przez Shaftesbury’ego
wpłynęła jego postawa estetyczna. Opierał się na fakcie, że czyny moralne wzbudzają wśród ludzi taki
sam podziw i upodobanie, jak i piękno; i wnosił stąd, że moralność jest - pokrewna pięknu. Istota piękna
leży w harmonii; więc również w harmonii leży istota dobra. Że zaś, w przekonaniu Shaftesbury’ego, cała
przyroda była harmonijna, wnosił więc, że wszystko, co należy do natury, jest dobre; dobra jest każda
istota, która postępuje wedle skłonności naturalnych.
O to, które skłonności są naturalne, toczył się właśnie spór między filozofami Anglii. Jedni - ci, którzy
wywodzili się od Hobbesa - za naturalne poczytywali tylko skłonności egoistyczne, inni również i
skłonności społeczne. Shaftesbury oba rodzaje skłonności uważał za naturalne, a przeto za dobre;
skłonność do własnej korzyści miał za tak samo naturalną, a więc tak samo słuszną, jak do cudzej. Złe są
jedynie skłonności nienaturalne, skierowane ku niczyjej korzyści, a zwłaszcza skierowane ku czyjejś krzywdzie, jak złość, lub okrucieństwo. A także naturalna skłonność, sama przez się dobra, staje się zła,
gdy przekracza miarę i przez to narusza harmonijną proporcję między skłonnościami.
Wszakże ponad tym dobrem naturalnym istnieje jeszcze wyższy jego stopień: cnota czyli zasługa. Jest
ona dobrem wyższym, bo świadomym; dostępna jest tylko człowiekowi, który, jako istota rozumna,
posiada pojęcie tego, co najlepsze, oraz zdolność zastanawiania się nad własnymi skłonnościami i
kierowania nimi. Polega ona zresztą na tym samym, co dobro naturalne, tj. na harmonii, na odpowiednim
ustosunkowaniu wszystkich naturalnych skłonności, egoistycznych i społecznych, na utrzymaniu
proporcji między prawami jednostki i prawami społeczeństwa.
W czynniku zatem natury estetycznej - w proporcjonalności i harmonii sił człowieka - Shaftesbury
widział wartość moralną: to była istotna i najoryginalniejsza cecha jego filozofii. Tą harmonistyczną
teorią godził przeciwieństwa, jakie przed nim i za jego czasów występowały w filozofii moralnej, godził
egoistów i pionierów uspołecznienia, kult moralności łączył z kultem piękna. Konkretne zadanie moralne
Shaftesbury widział w wychowaniu jednostek doskonałych, posiadających pełne zrozumienie dla dobra i
piękna i rozwiniętych harmonijnie. Odżyła starożytna koncepcja, widząca cel ludzkości i miarę
moralności w doskonałych jednostkach.
Aby była w harmonii nie tylko z samą sobą, ale z wszechświatem, jednostce potrzebny jest nie tyle
trzeźwy rozum, ile jego przeciwieństwo: entuzjazm. Jest to pęd żywiołowy duszy, który łączy i zespalają
z wszechświatem. W ten sposób estetyczna postawa, uwielbienie piękna i harmonii wywołało u
Shaftesbury’ego kult doskonałych jednostek i kult irracjonalnych sił duszy.
ZNACZENIE.
Shaftesbury rozwinął w interpretacji świata i człowieka czynniki estetyczne i irracjonalne^
sformułował filozoficznie poetycki pogląd na świat. Odbiegł przez to zarówno od racjonalizmu, jak i od
empiryzmu panującego w epoce Oświecenia i wprowadził do tej epoki odmienny ton. Można ogólnikowo
powiedzieć, że co w filozofii XVIII w. nie pochodzi od Locke’a, to pochodzi od Shaftesbury’ego.
Zwłaszcza w etyce i w estetyce.
NASTĘPCY.
Shaftesbury oddziałał dwojako: jednych natchnął swym harmonistycznym systemem,
innym dał inicjatywę do specjalnych studiów etycznych i estetycznych.
1. Dla swej ogólnej koncepcji filozofii zrazu nie znalazł zwolenników; znalazł ich za to później, w drugiej
połowie XVIII w., na obczyźnie, we Francji, a zwłaszcza w Niemczech. Oddziałał wówczas
przekonaniem o harmonii świata i kultem entuzjazmu; wpływy jego połączyły się z wpływami
panteistycznej filozofii Spinozy. We Francji zależni odeń byli Diderot i Rousseau, dwaj najbardziej
uczuciowi i entuzjastyczni spośród Francuzów epoki Oświecenia; w Niemczech zaś Lessing, Herder,
Winckelmann, Goethe i Schiller, W. v. Humboldt, Schleiermacher i inni koryfeusze niemieckiego
klasycyzmu i romantyzmu. Z natury rzeczy najsilniej oddziałał na poetów i tych, którzy filozofię wiązali
ze sztuką. Choć był wieloma nićmi związany z Oświeceniem, poglądem swym na świat wyprzedził
następną epokę: romantyzm.
2. Inicjatywa Shaftesbury’ego w sprawie badań etycznych oddziałała natomiast od razu i w jego własnej
ojczyźnie. Zapoczątkował pracę Anglików XVIII w. na polu etyki, nacechowaną taką bujnością, jakiej na
tym polu nie było od epoki hellenizmu. Następcy angielscy Shaftesbury’ego, unikając wielkich systemów
i prowadząc skrzętne analizy, dobrze zasłużyli się sprawie filozofii moralnej. Bezpośrednimi jego
następcami byli Francis Hutcheson, profesor w Glasgow (1694-1746), i biskup Butler (1692-1752). Obaj
stali na stanowisku, że moralność jest odrębną dziedziną, opartą na odrębnej władzy duchowej.
Hutcheson w Inquiry into the Original of Our Ideas of Beauty and Virtue, 1720, rozwinął myśl
Shaftesbury’ego o swoistym zmyśle moralnym, analogicznym do zmysłu piękna; Butler zaś, który idee
Shaftesbury’ego łączył z teologicznymi, w swych Sermons upon Human Nature, 1726, pojął sąd etyczny
jako dzieło refleksji moralnej, którą utożsamiał z sumieniem. Moraliści ci oddziałali dalej, zwłaszcza
Hutcheson, który był łącznikiem między Shaftesburym a następną generacją etyków angielskich,
Hume’em i Smithem. Wśród etyków XVIII w. następcami Shaftesbury’ego w ściślejszym sensie byli ci,
którzy uznawali: a) wrodzony zmysł moralny jako specjalną zdolność poznawania dobra, b) uważali
społeczne skłonności za psychologicznie równie pierwotne z egoistycznymi i c) za etycznie równie
cenne.
3. Od Shaftesbury’ego zaczynają się również badania estetyczne w Anglii. Zależni są odeń - poza
Hutchesonem, który zajmował się również estetyką - dwaj główni estetycy angielscy XVIII w.: Henry
Home (1696-1783), szkocki dygnitarz sądowy, późniejszy Lord Kames, autor Elements of Criticism,
1762, oraz Edmund Burkę, (1729-1797), mąż stanu, który w młodym wieku ogłosił A Philosophical Inguiry into the Origin of Our Ideas of Sublime and Beautiful, 1756. Obaj zasłużyli się subtelną analizą
psychologiczno-estetyczną. Od Home’a pochodzi fundamentalne rozróżnienie piękna względnego i bezwzględnego (relative i intrinsic beauty), oddzielenie rzeczy podobających się ze względu na cel, jakiemu
służą, i tych, które podobają się same przez się. Od Burke’a zaś zaczynają się próby wyjaśnienia przeżyć
estetycznych: wyjaśniał je popędami samozachowawczymi i towarzyskości. On też kładł nacisk na istotne
dla estetyki przeciwstawienie piękna i wzniosłości. - Oprócz tych dwu miała Anglia XVIII wieku także
Gerarda, Alisona i niemało innych estetyków. Prace ich, przekładane i czytane w Niemczech, zaszczepiły
i tam studia estetyczne; w szczególności były głównym źródłem nowej estetyki Kanta.
Ci estetycy angielscy, traktujący swą naukę psychologicznie i empirycznie, byli najwybitniejszymi a
zarazem najtypowszymi estetykami stulecia. Wprowadzili nową metodę i nowe zagadnienia z pogranicza
psychologii i estetyki. Osiągnęli trwałe wyniki; wyszli poza konstrukcje i programy, zaczęli robić
szczegółowe, prawdziwe naukowe badania. Mierzyć się z nimi na polu estetyki mogli wówczas jedynie
Francuzi. Francja już na początku stulecia wydała szczególną, pionierską teorię ks. Dubos, który
przeżycia estetyczne pojął jako funkcjonalne; źródło przyjemności, jaką dają, widział w tym, że w nich
umysł jest intensywnie czynny. Ale najważniejszy udział Francji XVIII wieku był nie w zakresie estetyki,
lecz teorii sztuki, nie miał charakteru psychologicznego, lecz charakter obiektywny. Zwłaszcza w teorii
architektury prace Cordemoy i Davilez, Briseux i Blondela młodszego ujawniły liczne prawa sztuki
plastycznej. Ta teoria sztuk stanowi uzupełnienie psychologicznej estetyki Anglików. Łącznie stanowią
najcenniejsze zdobycze filozofii piękna i sztuki; wiek XIX początkowo od nich odbiegł, aby w końcu do
nich powrócić, a dopiero wiek XX je w pełni ocenił.
OPOZYCJA.
Naczelna doktryna Shaftesbury’ego na ogół nie znalazła w Anglii zwolenników: filozofia
angielska poszła torem empiryzmu. Przez to i w oczach historyków filozofii Shaftesbury zeszedł na drugi
plan i dopiero ostatnie czasy oceniły go jako filozofa.
Główną opozycję przeciw poetycznej filozofii stanowił trzeźwy empiryzm. Przez cały XVIII w. w Anglii
tradycja Locke’a występowała przeciw tradycji Shaftesbury’ego. Empiryzm nie mógł zgodzić się nie tylko
z jego platonizującym poglądem na świat, ale i z żadnym z zasadniczych punktów jego filozofii moralnej:
krytykował jej uczuciowe czynniki, jej wrodzony „zmysł moralny”, jej przekonanie o równorzędności
uczuć społecznych z egoistycznymi.
