ROUSSEAU Flashcards
(13 cards)
W pełni Oświecenia odezwał się głos, który godził w jego podstawy:
w okresie uwielbienia dla
cywilizacji bronił praw prostej natury i praw uczucia w czasach panowania rozumu. Był to głos
Rousseau. Rousseau zajmował się głównie sprawami pedagogicznymi i polityczno-społecznymi, ale w
swej obronie natury i uczucia poruszył również szereg istotnych zagadnień filozofii.
Jean Jacques Rousseau (1712-1778)
był Szwajcarem, urodzonym w Genewie. Pochodził z ludu.
Przeznaczony do rzemiosła i oddany do terminu, zbiegł w r. 1728, by szukać życia bardziej
odpowiadającego jego aspiracjom. Próbował różnych zawodów, wreszcie wiódł życie włóczęgi. Z tego
życia wyrwała go pani de Warens; z nią spędził w górach Sabaudii sielankowe lata swego życia. W roku
1741 wyruszył do Paryża: zdolności zastąpiły mu naukowe przygotowanie i najprzedniejsze sfery
naukowe (późniejsi encyklopedyści) przyjęły go do swego grona. Długo nie znajdował ujścia dla
nurtujących go myśli i uczuć, dopiero praca konkursowa, ogłoszona w 1749 r. przez Akademię w Dijon,
dała mu sposobność do sformułowania ich i ogłoszenia. Jego paradoksalna odpowiedź, nagrodzona przez
Akademię, dała mu w jednej chwili światową sławę. Sława nie zaspokoiła jego ambicji ani nie dała mu
szczęścia. Szukając życia bliższego przyrodzie, powrócił w 1754 r. do swej ojczystej Genewy. Potem
przyjaciele, chcąc spełnić jego marzenia i urzeczywistnić wielbiony przezeń ideał życia sielskiego,
stworzyli mu pod Paryżem ustronną siedzibę, nazwaną Ermitage; ale mieszkał tam krótko. Później w
okresie tworzenia głównych dzieł, 1758 -1762, przebywał w gościnie u marszałka de Luxembourg; potem
jeszcze Hume próbował mu stworzyć w Anglii dogodne warunki życia i pracy. Ale ciężki charakter
Rousseau, jego nieumiejętność zżycia się z ludźmi, chorobliwa podejrzliwość, granicząca z manią
prześladowczą, kładły zawsze kres wysiłkom przyjaciół. Później spadły nań prześladowania polityczne.
Różnice poglądów doprowadziły go do zerwania z encyklopedystami. I koniec życia spędził w
osamotnieniu i rozgoryczeniu.
CHARAKTER jego, którego najlepszy obraz dają Wyznania, był pełen sprzeczności.
Moralność jego
miała dużą miarę, ale nie była skrupulatna w szczegółach. Egzaltowany i namiętny, tonął w marzeniach i
nie umiał zżyć się z rzeczywistością. Dzieła jego były wiernym odbiciem tego charakteru.
Był samoukiem bez metodycznego przygotowania. Żył w okresie zaniku tradycji filozofii, ale w
beztradycyjności prześcignął wszystkich współczesnych. Nigdy nie był ścisły i metodyczny; nie był
filozofem w technicznym tego słowa znaczeniu. Ale miał paradoksalne a zdecydowane poglądy, miał
szczery entuzjazm i miał pióro, które chwytało za serca. Filozofia jego orientowana była nie wedle
wyników nauki, lecz wedle osobistych doświadczeń i marzeń. Paryż był tym modelem, wedle którego
utworzył pojęcie cywilizacji, a sielanka przeżyta za młodu - modelem pojęcia natury.
PISMA
Discours sur les sciences et les arts sur la ąuestion proposee par l’Academie de Dijon, 1750, był
pierwszym dziełem Rousseau, wywołanym przez zadanie konkursowe Akademii w 1749 r. na temat: Czy
odrodzenie nauki i sztuk przyczyniło się do oczyszczenia obyczajów? Druga z kolei rozprawa była
również wywołana przez nowy konkurs tej samej Akademii, ale ta nie została nagrodzona; był to
Discours sur forigine et les fondements de l’inegalite parmi les hommes, 1750. Późniejsze obszerne dzieło
o „umowie społecznej”, Du contrat social, 1762, zawierało filozofię społeczną Rousseau. Emile ou sur
rćducation, 1762, romans pedagogiczny, zawierał nie tylko teorie wychowawcze, ale również (w 4
księdze) poglądy metafizyczne i religijne autora.
POPRZEDNICY.
Stanowisko Rousseau było nowe. Wprawdzie walka z jednostronnie racjonalnym
kształtowaniem życia rozpoczęła się wraz z filozofią chrześcijańską, ale była toczona w imię woli,
Rousseau zaś poprowadził ją w imię uczucia; ponadto sprawie, ujmowanej z punktu widzenia
psychologicznego lub metafizycznego, dał zwrot społeczny. Inna rzecz, że doktryna jego
fragmentarycznie była już przedtem głoszona i przygotowana od dawna: wątpliwości co do wartości
cywilizacji wyrażał już La Mettrie; z intelektualistycznym poglądem na życie zerwał był jeszcze
Montaigne; emocjonalne składniki człowieka doceniał Malebranche; stan natury gloryfikowali nie
filozofowie wprawdzie, ale romansopisarze w rodzaju Defoego; indywidualistyczny ruch w pedagogii
zainaugurował już Locke; ujemny pogląd na Oświecenie i czysto racjonalną kulturę, szerzoną z Paryża,
był nawet za czasów Rousseau przeważający w kołach zachowawczych.
- POTĘPIENIE CYWILIZACJI.
Napytanie postawione przez Akademię w Dijon - czy nauki i
sztuki przyczyniły się do oczyszczenia obyczajów? - Rousseau dał odpowiedź przeczącą. I wyciągnął
stąd wniosek, że nauki, sztuki i w ogóle cywilizacja są pozbawione wartości. Podstawą tego wniosku było
przekonanie, że dobra moralne są jedyne i niezastąpione. Co więcej, nauki i sztuki nie tylko są
pozbawione wartości, ale mają wręcz wartość ujemną, gdyż stają na przeszkodzie moralności: powstały
ze zła, utrzymywane są przez zło i rodzą zło. „Astronomię zrodziła przesądność; wymowę - ambicja,
nienawiść, pochlebstwo; geometrię - skąpstwo; a wszystkie nauki, nie wyłączając etyki - pycha ludzka”.
„Co poczęlibyśmy ze sztukami, gdyby nie zbytek, który je karmi? Gdyby nie nieprawości ludzkie, do
czego by służyła jurysprudencja? Czym stałaby się historia, gdyby nie było tyranów, wojen,
spiskowców?” Nauki i sztuki wytwarzają zbytek jednych kosztem ubóstwa drugich, a wszystkim paczą
smak, gubią cnotę. Widząc antagonizm moralności i cywilizacji Rousseau stanął po stronie moralności.
Cywilizacja jest niedorzecznością, skoro nie czyni ludzi lepszymi, zwłaszcza że również nie czyni ich
szczęśliwszymi.
- UWIELBIENIE NATURY
było u Rousseau następstwem potępienia cywilizacji. Jeśli zło pochodzi z
cywilizacji, to dobro możemy znaleźć jedynie w naturze. Ten pogląd Rousseau miał źródło główne we
względach moralnych, ale ponadto miał jeszcze inne źródło: przesyt kulturą. Przesyt ten wywołał
tęsknotę do prostych, naturalniejszych stosunków, a tęsknota idealizowała te stosunki.
W epoce Oświecenia było zwyczajem chwalić naturę, ale każdy naturę pojmował inaczej. Rousseau
pojmował ją jako stan pierwotny. Jeśli cywilizacja jest źródłem zła, to najdoskonalszy jest stan pierwotny
i najdoskonalsi są ludzie nie tknięci jeszcze przez cywilizację. Co przekracza stan pierwotny, jest
sztuczne i złe. „Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rąk Stwórcy, wszystko paczy się w rękach
człowieka”. I Rousseau stał się apostołem naturalności, pojętej jako pierwotność.
- POTĘPIENIE USTROJU SPOŁECZNEGO
było dalszą konsekwencją. Nie tylko takiego czy innego,
lecz w ogóle wszelkiego społecznego ustroju. Przezeń bowiem człowiek opuszcza pierwotny stan natury.
Rousseau wyobrażał sobie mianowicie, że w stanie natury życie jest indywidualne. Wszelki ustrój
społeczny jest nie dziełem natury, lecz wytworem sztucznym, a przeto złym.
Jest on zły przede wszystkim dlatego, iż wytwarza nierówność między ludźmi. To zaś było dogmatem
Rousseau: że równość jest najwyższym prawem ludzkim, przeto nierówność największym złem.
Tymczasem odkąd powstało społeczeństwo, odtąd są panowie i niewolnicy, władcy i poddani, bogaci i
ubodzy. Zło zaczęło się od najpierwszego kroku uspołecznienia, od chwili powstania własności.
Własność zaś powstała z chwilą, gdy zapoczątkowane zostało rolnictwo i obróbka metali. Obróbka metali
wymagała bowiem podziału pracy; odkąd potrzebni byli ludzie do topienia i kucia żelaza, odtąd potrzebni
stali się inni, którzy tamtych karmili, i rozpoczął się handel, wymiana żelaza i pożywienia. Rolnictwo zaś
wymagało ścisłego podziału terenów i ustalenia praw sprawiedliwości, całkowicie różnych od praw
natury; wkładając pracę swą w ziemię, rolnik rościł sobie prawa do owoców włożonej pracy, i co za tym
idzie, także do samej ziemi. Skończyła się równość, a z równością zgoda. Za tym poszło niewolnictwo,
nędza, zaczęły się walki między pierwotnym właścicielem a innymi ludźmi, którzy mu chcieli jego
własność odebrać, bo czuli się silniejsi.
Walki wywołały wreszcie pragnienie pokoju; i dla pokoju zawarta została umowa, sankcjonująca stan
posiadania każdego. I tak powstało państwo, wbrew naturze i równości. Taki pogląd Rousseau był
odwróceniem poglądu Hobbesa na stan natury i rolę społeczeństwa i państwa.
Z powyższych zaś poglądów wynikało, że dzieje nie są postępem, bo wzrastanie cywilizacji nie jest
wzrastaniem ani dobra, ani szczęścia. Taki pesymistyczny wynik godził w podstawowe przekonania
XVIII wieku, który podjął dzieło „oświecenia” z nieograniczoną wiarą w cywilizację i postęp.
- WROGA POSTAWA WOBEC INTELEKTUALIZMU.
Właściwą, najgłębszą zdolność człowieka
Rousseau widział nie w rozumie, lecz w uczuciu. Nim też - wbrew temu, co czyni zwyrodniała przez
cywilizację ludzkość - należy kierować się we wszelkich okolicznościach. „Jeśli przyroda przeznaczyła
nas do tego, byśmy byli zdrowi, śmiem prawie twierdzić, że stan refleksji jest stanem niezgodnym z
przyrodą i że człowiek rozmyślający jest zwierzęciem zwyrodniałym: wartość prawdziwa człowieka leży
nie w rozumie, lecz w sercu, a wartość serca jest niezależna od wartości rozumu”.
Nawet w dziedzinie poznania uczucie jest zdolne dokonać więcej niż rozum: dociekania filozofów,
kierowane przez rozum, nie rozwiązały żadnej wątpliwości dręczącej człowieka. Jeśli co oświeca nasz
umysł, to tylko serce: oczywistość tego, co dyktuje serce, Rousseau przeciwstawiał rzekomej
oczywistości osiąganej przez rozum. Człowiek zdolny jest zbudować naturalną etykę i religię, ale musi
oprzeć je nie na rozumie, jak tego chcą filozofowie i teologowie, lecz na sumieniu. Sumienie, nie rozum,
uczy, co słuszne i dobre. Ono jest „boskim instynktem nieśmiertelnym, niebiańskim głosem”.
Wynikała stąd wroga postawa wobec nauki i filozofii. Rousseau był wrogiem spekulatywnych dociekań.
Ale szczególniej był przeciwnikiem filozofii panującej w jego epoce: racjonalistycznej, materialistycznej,
sensualistycznej.
- POGLĄGY PEDAGOGICZNE i SPOŁECZNE.
W praktyce trudno było myśleć o powrocie do stanu
pierwotnego natury, choćby był stanem idealnym. Ale można było normować rozrost cywilizacji. Nawet
niezależnie od Rousseau polityka oświatowa XVIII w. stawiała sobie pytanie, do jakiego stopnia można
cywilizację rozpowszechniać wśród mas, bez obawy doprowadzenia do rozkładu społeczeństwa.
Rousseau rozwinął pogląd zmierzający ku bardziej naturalnemu pokierowaniu życiem. Rozwinął go
głównie w zakresie wychowania i ustroju społecznego. Wychowanie powinno być naturalne: powinno
więc tylko rozwijać to, co leży w psychice ludzkiej. Natura każdego jest indywidualna, więc też i
wychowanie powinno być indywidualne, bez schematu. Natura człowieka jest nie tylko duchowa, ale i
cielesna; więc wychowanie powinno objąć również i cielesny rozwój człowieka. Do natury duchowej
człowieka należy nie tylko rozum; trzeba kształcić nie tylko myślenie abstrakcyjne, ale też uczyć
poglądowo i nade wszystko rozwijać uczucie. Rola tak pojętego wychowania jest negatywna: faktycznie
sprowadza się ono do pomocy przy samowychowaniu; nie kieruje rozwojem, lecz usuwa przeszkody, aby
natura rozwijała się we właściwym kierunku.
Filozofii społecznej Rousseau stawiał zadania normatywne: ustalenie ustroju idealnego. Ideał Rousseau
miał zbliżyć społeczeństwo do natury; był republikański i demokratyczny, dążył do państwa równości i
wolności. Występował nawet przeciw systemowi reprezentacyjnemu, dającemu niektórym jednostkom
więcej władzy, niż się to im z natury należy.
ZNACZENIE Rousseau dla filozofii było czworakie:
- Odnowienie stanowiska moralistycznego, ponad wszystkie inne dobra stawiającego dobra moralne:
wolność i równość. - Postawienie zagadnienia wartości cywilizacji na miejsce dogmatycznego przekonania o jej wartości.
- Wezwanie do naturalności we wszystkich dziedzinach życia.
- Uznanie praw uczucia wbrew intelektualistycznemu pojmowaniu życia.
OPOZYCJA
uczonych przeciw Rousseau była powszechna. Z natury rzeczy sprowadzała się do obrony
istniejących poglądów, które on atakował. Jednym z oponentów, któremu Rousseau specjalnie
replikował, był król Stanisław Leszczyński. Polemika z Rousseau nie była trudna, bo ten zwalczając
jednostronność panujących idei, sam uległ przeciwnej znów jednostronności. Broniąc roli uczucia, nie
docenił rozumu; broniąc natury, nie docenił kultury; brakło mu poczucia rzeczywistości; jego poglądy, zwłaszcza pogląd na naturę ludzką,
odpowiadały jego marzeniom, ale nie rzeczywistości.
DZIAŁANIE.
Rousseau wyzwolił siły i idee, których Oświecenie nie dopuszczało do głosu; wyzwolone,
obaliły ideologię Oświecenia i wytworzyły nową. W tym leży jego rola historyczna wobec filozofii. Poza
granicą filozofii wpływ jego był tym bardziej silny. Samotny wśród uczonych, znalazł oddźwięk w
szerokich masach społecznych i przez nie wywołał przewrót w literaturze, wychowaniu, ustroju
społecznym.
Obroną praw uczucia przygotował romantyzm, wywołał w literaturze, a poniekąd i w innych dziedzinach
kultury, nową epokę.
Teoriami pedagogicznymi zapoczątkował wielką nowożytną reformę wychowania. Pestalozzi, główny
twórca tej reformy, przejął istotną część swej doktryny od Rousseau, którego idee rozwinął fachowo.
Społecznym ideom Rousseau sądzone było rychłe urzeczywistnienie: w rewolucji francuskiej.
Utopijnymi teoriami podkopał szacunek dla istniejącego porządku rzeczy i przez to rozpętał siły
przewrotowe. Paradoksem dziejów było, że Rousseau, wielki wróg cywilizacji przyczynił się
bezpośrednio do tego ogromnego jej rozpowszechnienia, jakie było wynikiem rewolucji.
W naszych czasach Genewa jest ośrodkiem kultu Rousseau: tam ma siedzibę La Societe J. J. Rousseau,
tam wychodzą od r. 1905 „Annales de la Societe J. J. Rousseau”.
