ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA FILOZOFII XVIII WIEKU Flashcards
(5 cards)
Zagadnienia metafizyczne przeszły teraz na ogół w epistemologiczne;
pytano rzadziej, jaka jest
natura bytu, a częściej, jak my tworzymy nasze o nim wyobrażenia. (Jednakże, przynajmniej na drugim
planie, pozostały zagadnienia metafizyczne u Berkeleya, u Wolffa, u innych jeszcze). Tak samo
zagadnienia teologiczne ustąpiły miejsca psychologicznym: zamiast pytać, jaka jest natura Boga, pytano
częściej, co nas skłania do wiary w Boga. (Jednakże i tu konserwatywne zagadnienia nie zaginęły
całkowicie, jeszcze nadal toczyły się, zwłaszcza w Anglii, spory o ateizm i o nieśmiertelność duszy). Tak
samo wreszcie zagadnienia etyczne zeszły na drugi plan wobec zagadnień psychologii uczuć i pożądań.
Ulubionym pytaniem było: Jakie są pierwotne zdolności i uczucia ludzkie, z których mechanizm
psychiczny wytwarza stopniowo najbardziej złożone pojęcia i całą kulturę ludzką? Analogiczne pytanie
stawiano w teorii poznania, w filozofii religii, w filozofii moralnej, w estetyce. Na pytanie to Oświecenie
odpowiadało zgodnie, nie było wówczas większych rozbieżności w pojmowaniu natury ludzkiej; nie ma
ani idei wrodzonych na początku rozwoju ludzkiego, ani ideałów u kresu; doświadczenie jest punktem
wyjścia życia psychicznego, a szczęście jego celem. Ani empiryzm, ani hedonizm nie były poważnie
kwestionowane w wieku Oświecenia. Spory toczyły się dokoła spraw bardziej specjalnych i mniej
zasadniczych.
Jednakże głębsze umysły stulecia powzięły wątpliwość co do tego, co było dogmatem Oświecenia. Dla
Hume’a, a potem dla Kanta doświadczenie, które było nietykalnym założeniem wieku, stało się samo
zagadnieniem. A podobnie kultura, której wartość była dla bojowników Oświecenia oczywista, stała się
zagadnieniem dla Rousseau. Podstawy filozofii XVIII w. stały się z czasem jej zagadnieniami.
POJĘCIA I TERMINY
Rozwój ich odbywał się pari passu z rozwojem zagadnień: stare dystynkcje pojęciowe w
dziedzinie metafizyki czy logiki wystarczały zupełnie filozofom XVIII wieku, a nawet przekraczały ich
potrzeby i ulegały zanikowi; natomiast rozwijały się pojęcia psychologiczne. Niektórych dawnych
terminów metafizycznych zaczęto teraz używać w znaczeniu psychologicznym i w nim przeszły one z
łaciny do formujących się teraz języków nowożytnych. Był to zresztą tylko ciąg dalszy procesu, który
zaczął się już w poprzednim stuleciu.
Charakterystyczną cechą nowej terminologii była od końca XVII w. znaczna ilość terminów
erudycyjnych, oznaczających już nie rzeczy, lecz teorie o rzeczach, różnych terminów na -izm, -ista, -
logia. Terminy materialista, atomista, mechaniczny wprowadził Robert Boyle; termin dualizm,
wymyślony przez Anglika Hyde’a, został spopularyzowany przez Boyle’a, a monizm zastosowany przez
Wolffa; hilozoista pochodzi od Cudwortha, panteista od Tolanda, deista i teista (które powstały już w
XVI w.) rozpowszechnione zostały na przełomie XVII i XVIII w. w Anglii, a ostatecznie odróżnione
wzajemnie dopiero przez Kanta; racjonalizm powstał w Anglii dla oznaczenia sekt nie uznających
objawienia; optymizm powstał na kontynencie w związku z teorią Leibniza. Termin antologia wprowadził
kartezjanin Clauberg, termin psychologia dawniej już zastosował Rudolf Goclenius, teologia - Wolff,
biologia - dopiero Lamarck, estetyka - uczeń Wolffa, Baumgarten.
CHRONOLOGIA
I faza filozofii Oświecenia. 1690- 1730. Oświecenie występuje dopiero w Anglii; na kontynencie
żyje jeszcze Leibniz i dokonywa się stopniowa emancypacja od kartezjanizmu. W okresie, którego
znakomitymi myślicielami są Locke i Berkeley, przewagę mają zagadnienia epistemologiczne, ale i
filozofia religii pobudza umysły (Toland, Bolingbroke i in.), a zaczyna się też psychologiczna etyka i
estetyka (od Schaftesbury’ego).
II faza, 1730 - 1770. Teraz odbywa się przeniesienie Oświecenia na kontynent i zaczyna faza szczytowa
Oświecenia, w której działały dwa pokolenia jego bojowników, pokolenie Woltera i pokolenie
encyklopedystów; ośrodkiem ruchu stał się Paryż, a największe natężenie ruch oświeceniowy osiągnął około 1750 r. Anglia wydawała nadal wybitnych myślicieli: byli to przede wszystkim Hume, a także
Hutcheson, psycholog Hartley, potem Priestley, Adam Smith, estetycy Home i Burkę, twórca szkoły
szkockiej, Reid. We Francji, w tej fazie Oświecenia, obok encyklopedystów działał Rousseau. W
Niemczech: Wolff. W Polsce: początki Oświecenia, zależne od Wolffa.
III faza, od 1770. Przyniosła częściowe zerwanie z ideami Oświecenia i wytworzyła nowe idee filozoficzne, przede wszystkim krytycyzm Kanta. Pod koniec stulecia krytycyzm zapanował w Niemczech,
szkoła szkocka w Anglii, szkoła ideologów we Francji, radykalne Oświecenie w Polsce.
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE
Wiek XVIII przeszedł w warunkach bardziej pokojowych niż poprzednie; wojny toczyły się
wprawdzie, ale o charakterze bardziej lokalnym (np. wojna 7-letnia, 1756 - 1763). Od początku stulecia
zaznaczyły się w polityce nowe siły: w 1701 Prusy zostały królestwem - symbol przyszłej potęgi
Niemiec, w 1703 założony został Petersburg - symbol przyszłej potęgi Rosji, w 1704 Anglicy zajęli
Gibraltar - symbol przyszłej światowej potęgi Wielkiej Brytanii. Wiek XVIII był w polityce z jednej
strony wiekiem absolutyzmu, z drugiej zaś - dążeń wolnościowych. Fryderyk Wielki, Katarzyna II i
Maria Teresa byli tak samo typowymi przedstawicielami absolutyzmu i polityki bezwzględnej, jak
Waszyngton - rzecznikiem wolności; oni odebrali niepodległość Polsce (I rozbiór w 1772), on
doprowadził do niepodległości Stanów Zjednoczonych (w 1776). Dla Francji wiek XVIII był długo
wiekiem absolutyzmu, ale skończył się rewolucją (1789).
Sprawy religijne zeszły na drugi plan. Już na progu wieku znalazły wyraz prądy deistyczne (Tolanda
Christianity Not Mysterious, 1696) i ateistyczne (Bayle’a Dictionnaire, 1695). Jeżeli poprzednio religia
wpływała na losy filozofii, to teraz raczej filozofia na losy religii. W 1717 r. założona została pierwsza
loża masońska, w 1773 nastąpiła kasata zakonu jezuitów.
Sztuka przeszła przez fazę lekką i swawolną, znaną pod nazwą rokoka. Reprezentował ją Watteau i
Fragonard. Ale koło połowy wieku dokonał się w niej zwrot szczególny i niespodziewany, zwrot ku antykowi; plastyka z rokokowej stała się znów klasyczna. Styl Ludwika XV był rokokowy, a Ludwika XVI
już klasyczny. Ważnymi datami w tym zwrocie były: odkopanie Pompei (począwszy od 1748) i ukazanie
się Historii sztuki starożytnej Winckelmanna (1764).
Wiek XVII był wielkim okresem w dziejach muzyki: wydał Bacha, Glucka, Mozarta. W literaturze wydał
Robinsona Defoego (1719), Guliwera Swifta (1726), ale także literaturę bardziej frywolną: Gry milości i
przypadku Marivaux i Niebezpieczne związki Laclos. W literaturze, jak w plastyce, nastąpił koło polowy
stulecia dość gwałtowny przewrót, ale o zupełnie innym charakterze: zwrot w kierunku sentymentalizmu
i romantyzmu. Rousseau był ważnym czynnikiem tego zwrotu. Jego Nowa Heloiza ukazała się w 1761 r.
Sentymentalna podróż Sterne’a w 1765, Cierpienia młodego Wertera Gosthego w 1774, Zbójcy Schillera
w 1781.
Wiek XVIII przyniósł niemało wynalazków i odkryć w różnych dziedzinach nauki. W 1735 ukazało się
dzieło Linneusza Systema naturae, podstawa botaniki. W 1764 Winckelmann ogłosił wspomniane już
dzieje sztuki u starożytnych – podstawowe dzieło historii sztuki. W 1750 Franklin skonstruował piorunochron, w 1771 Priestley wyodrębnił tlen - podstawowy fakt dla rozwoju chemii. W 1776 Adam Smith
ogłosił swą pracę o Bogactwie narodów, podstawę ekonomii politycznej. W 1781 Herschel odkrył planetę
Uran i zapoczątkował astronomię gwiazdową.W 1782 Montgolfier uniósł się w powietrze balonem -
początek aeronautyki. W 1785 Werner zaczął głosić ideę neptunizmu, a w 1788 Hutton ideę plutonizmu -
pomysły należące do dziejów geologii. W 1784 Herder napisał Ideen żur Philosophiae und Geschichte
der Menschheit, a w 1793 Condorcet swoje nie mniej podstawowe dla historiozofii dzieło. W 1789
Galvani swymi doświadczeniami posunął naprzód teorię elektryczności. W 1796 Jenner zapoczątkował
szczepienia ochronne przeciw chorobom. W 1798 Łapiące wydał swój Systeme du monde, a w tymże
roku Malthus swój Essay on the Principles of Population, punkt wyjścia późniejszych dyskusji
demograficznych. A dokonano też w ciągu XVIII w. wynalazków praktycznie doniosłych: w 1709
Bottcher zapoczątkował wyrób porcelany, w 1769 Arkwright wynalazł maszynę tkacką.
Wiek XVIII był okresem salonów i życia poddanego stałym normom i formom; ale także fantastycznych
awanturniczych żywotów: Casanovy, Cagliostra, Miinchhausena, Radziwiłła Panie Kochanku.
KWESTIE SPORNE
Początkowo najbardziej było sporne, jak oceniać filozofów Oświecenia. Słownik Bayle’a był dla
jednych książką najpożyteczniejszą w stuleciu, dla innych - najniebezpieczniejszą; Helvetius był dla
jednych głębokim i twórczym filozofem, dla innych eseistą, bez oryginalności i znaczenia. Symptomatyczne dla tej niepewności ocen są Historyczno-krytyczne wiadomości o życiu i pismach
trzydziestu i trzech filozofów naszego wieku, które w 1785 r. wydał w polskim przekładzie krakowski
profesor Jacek Przybylski; zestawiono w tej książce - nie zauważając jeszcze różnic między nimi -
dziesięciu filozofów dużej miary (Bayle, Bruno, Diderot, Helvetius, Cherbury, Hobbes, La Mettrie,
Montesąuieu, Rousseau, Spinoza), kilku działaczy oświatowych (Bolingbroke, Marmontel, Meslier,
Servet, Tyndall, margr. d’Argens) i kilkunastu pisarzy, którzy odtąd poszli w całkowite zapomnienie.
Później spory filozofów Oświecenia zmieniły charakter: toczyły się już nie tyle o to, co ci filozofowie
byli warci, ile o to, jaka była właściwa ich myśl i intencja. Przeważnie utworzyło się przekonanie, że
najwybitniejsi myśliciele reprezentowali w czystej formie pewne stanowiska, mianowicie Locke -
empiryzm, Berkeley - idealizm, Condillac - sensualizm, Helvetius - egoizm, Kant - transcendentalizm;
historycy kładli cały nacisk na te ich naczelne tezy i wytworzyła się opinia o ich skrajności i
jednostronności. Tymczasem nowsze badania wzbudziły wątpliwość co do słuszności tej opinii, i na tym
tle powstało najwięcej sporów między historykami filozofii: Czy Locke był rzeczywiście
nieprzejednanym i konsekwentnym empirystą ? Bo wydaje się, że przynajmniej w etyce zachował
stanowisko racjonalistyczne. A także - od kogo czerpał podniety: od Kartezjusza, choć był zasadniczo
jego przeciwnikiem? Czy od Bayle’a i Royal Society, gdzie już przednim panował duch empiryzmu? -
Czy Berkeley był rzeczywiście nieprzejednanym sensualistą? Czy religijny spirytualizm nie był dlań
istotniejszą rzeczą niż sensualizm i idealizm subiektywny ? Czy w intencjach swych nie był bliższy
Malebranche’owi niż Locke’owi, za którego następcę zazwyczaj jest uważany? - Czy Hume był istotnie
psychologistą? - Czy encyklopedyści byli wszyscy materialistami i ateistami? czy raczej tylko wrogami
dualistycznego poglądu na świat? - Także Condillae czy był tak jednostronnym sensualistą, jak go się
zwykle przedstawia? Czy Newton nie był dlań wzorem więcej jeszcze niż Locke, skoro główną jego
aspiracją było znalezienie jedynego wielkiego prawa życia psychicznego? - Czy Rousseau był
rzeczywiście tylko rzecznikiem uczucia, przeciwnikiem rozumu, bo przynajmniej jego filozofia religii ma
rysy racjonalistyczne. - Najwięcej zaś kwestii spornych wyłoniło się w olbrzymiej literaturze
kaniowskiej. Najważniejsze z nich były: czy aprioryczne formy umysłu należy wedle Kanta rozumieć
jako subiektywne, czy obiektywne? (inaczej mówiąc, czy kantyzm należy interpretować psychologicznie,
czy logicznie?) czy Kant zmierzał ku metafizyce? i czy w jego filozofii jest dla niej miejsce?
