TRZECI OKRES FILOZOFII NOWOŻYTNEJ (OKRES OŚWIECENIA I KRYTYKI, WIEK XVIII) Flashcards
(7 cards)
- FILOZOFIA NA USŁUGACH OŚWIECENIA.
Filozofia, która zapanowała w XVIII w., stanowiła nowy
typ przede wszystkim przez to, że stawiała sobie cele praktyczne. Wierzyła, że dokona naprawy sposobu
myślenia i życia; chciała zdobyć wiedzę nie dla niej samej, lecz dla oświecenia umysłów, uprzątnięcia z
nich przesądów, wyzwolenia z ciemnoty. A za przesąd i ciemnotę filozofia XVIII w. miała - wiarę w
rzeczy nadprzyrodzone; za światłych miała tych, co uznawali to tylko, co sprawdzili własnym rozumem.
Była to filozofia „wolnomyślicieli”. Gdy nazywano wówczas kogoś „filozofem”, to znaczyło to potocznie
tyle, co wolnomyśliciel; a w ustach przeciwników tyle, co - bezbożnik i libertyn. Ostrze filozofii
skierowane było przeciw tej potędze, która wydawała się największą przeszkodą do oświecenia umysłów:
przeciw religii. Po kilkunastu stuleciach ścisłych związków filozofii i religii tym gwałtowniejsze było
teraz ich rozłączenie. Ale również i w polityce filozofia XVIII w. zwalczała potęgi zachowawcze;
filozofowie głosili hasła reformy społecznej i przyczynili się do tego, że wiek XVIII zakończył się wielką
rewolucją.
Filozofia, podporządkowana tym celom praktycznym, otrzymała nazwę filozofii Oświecenia. Choć nie
była jedyną postacią filozofii XVIII w., była jednak tak dalece przeważająca i typowa, że weszło w
zwyczaj cały okres filozoficzny nazywać od niej okresem Oświecenia.
- ROZPOWSZECHNIENIE FILOZOFII.
Filozofia stawiająca sobie nowe cele wydała też nowy plon.
Wiek XVIII przyczynił się do wzbogacenia idei filozoficznych, ale więcej jeszcze do ich
rozpowszechnienia; wzmocnił naukowe, ale więcej jeszcze społeczne stanowisko filozofii. W XVIII w.
nastąpił ogromny rozrost literatury filozoficznej: wzrosła ilość ludzi zajmujących się filozofią i ilość dzieł
publikowanych z zakresu filozofii. Helvetius mówił wówczas: „W naszych czasach poezja wyszła z
mody, jedynie filozofia może dać wielką sławę”. Filozofia, ożywiona aktualnymi i postępowymi hasłami,
stała się modą i objęła szerokie sfery społeczeństwa; obok zawodowych filozofów pociągnęła zastępy
amatorów. W tym sensie należy rozumieć nazwę „wieku filozoficznego”, którą wiek XVIII sam sobie
nadał. Najpierw przyczyną, potem wynikiem rozrostu filozofii było jej spopularyzowanie: filozofowano
na bardziej dostępnym dla ogółu poziomie.
Ideałem XVII w. była wiedza ścisła, ideałem XVIII - wiedza dostępna. Dla szerszego działania
Oświecenie rezygnowało ze ścisłości. Przestano pisać po łacinie, światowym językiem nauki stał się
język francuski. Pojawiły się nie znane dawniej typy: filozofa-publicysty, jak Bayle lub Wolter, filozofaliterata, jak Shaftesbury, Fontenelle lub Rousseau. Wytworzył się też specjalny styl w ówczesnej filozofii:
jasny, ale też i powierzchowny. Wszechnice przestały, z wyjątkiem Niemiec, odgrywać rolę w rozwoju filozofii. Raczej już specjalne
zrzeszenia uczonych; XVIII w. był czasem pierwszego rozkwitu akademii i różnych Societes des Savants,
utworzył pod tym względem podłoże dzisiejszej organizacji nauki. Jednakże nie w akademiach panowało
największe ożywienie filozoficzne, lecz w salonach; swoistą, wyłącznie sobie właściwą postać
filozofowania wiek ów zawdzięczał współżyciu i współpracy uczonych i światowców. Panowanie
salonowej i popularnej filozofii zaczęło się i skończyło w XVIII w.
Wyobrażamy sobie, że filozofia w wieku Oświecenia była wolna, niezależna, nieskrępowana; zrzuciła
przymusy i przesądy i mogła wypowiadać bez przeszkód najśmielsze nawet poglądy. A także
wyobrażamy sobie, że duch jej, duch niezależności i wolnomyślności, racjonalizmu i naturalizmu,
obejmował najszersze kręgi, był powszechnym duchem epoki. Otóż i jedno, i drugie niezupełnie jest
trafne. Ów duch, który nam wydaje się typowo osiemnastowieczny, był naprawdę tylko duchem
awangardy, przenikał niezbyt liczne grono literatów, uczonych, filozofów i ich przyjaciół z wielkiego
świata w salonach Paryża czy na dworze Fryderyka w Poczdamie lub Stanisława Augusta w Warszawie.
Nie tylko ludowi, ale i średniej burżuazji był nawet we Francji obcy. Wolter miał istotnie wielu
czytelników, ale inni czołowi filozofowie, jak Diderot lub Holbach, mieli ich niewielu. A tak samo
swoboda filozofowania była naprawdę ograniczona. Z filozofią właśnie toczono walkę. We Francji od
edyktu 1757 r. autor i wydawca książki uznanej za gorszącą mógł być skazany na śmierć; w praktyce
były wypadki karania ich długoletnim więzieniem. Na Wielką Encyklopedię zapadły wyroki w 1752 i
1759 r.; w 1758 zakazana została książka Helvetiusa; w 1762 potępiony został Emil i Rousseau musiał
opuścić Francję. I w innych krajach bywało podobnie. Wolność filozofii nie przyszła ani łatwo, ani
prędko i epoki, które dziś wydają się nam epokami wolności, wcale nimi nie były.
- GRANICE CZASOWE.
Filozofia Oświecenia zajęła na kontynencie miejsce kartezjanizmu, który
przed nią był tu, zwłaszcza we Francji, filozofią panującą. Formę przejściową stanowił
„półkartezjanizm”, który z doktryny Kartezjusza przyjmował metodologię i fizykę, ale odrzucał
metafizykę; od niego był krok tylko do stanowiska zajmowanego przez Oświecenie.
Inaczej było w Anglii: tu filozofia Oświecenia nastąpiła prawie bezpośrednio po filozofii
średniowiecznej. Zastała jako doktrynę panującą nie nowożytny kartezjanizm, lecz anachroniczną
scholastykę, wykładaną w kolegiach, lub też mistyczno-platońskie doktryny. Zapowiedzi Oświecenia
wystąpiły w Anglii wprawdzie już dawniej, w filozofii F. Bacona i Hobbesa, ale poglądy tych myślicieli
na razie nie przyjęły się i rozpowszechnienie nowej filozofii nastąpiło dopiero od Locke’a. Za to wtedy
nastąpiło już bardzo prędko - może właśnie dlatego, że nowe prądy miały do przezwyciężenia filozofię
zupełnie już przestarzałą. Dość, że Anglia wyprzedziła teraz inne kraje.
Oświecenie przygotowywało się już w XVII wieku w Niderlandach, które wówczas stanowiły ośrodek
najwyższej kultury umysłowej w Europie. W wyraźnej zaś, filozoficznej postaci wystąpiło najpierw w
Anglii. Z niej przedostało się do Francji i tam od razu utworzyło główne ognisko, z którego idee
Oświecenia promieniowały na całą Europę.
Okres filozofii Oświecenia przypada w przybliżeniu na kalendarzowy wiek XVIII, jednakże tylko w
przybliżeniu. Zaczął się o 10 lat wcześniej i skończył również: 1690 - 1790. Początek dał Locke; jego
Essay, stanowiący podłoże teoretycznych poglądów Oświecenia, ukazał się w r. 1690, a jego Listy o
tolerancji, które sformułowały praktyczne dążenia Oświecenia, w 1689. W Anglii filozofia najbujniej
rozwijała się w pierwszych dziesiątkach XVIII wieku. We Francji wprowadził ją Wolter (Listy o
Anglikach, 1734), choć teren przygotowali już inni filozofowie, zwłaszcza Bayle i Fontenelle. Lata 1745-
1755 były szczytem rozwoju Oświecenia francuskiego: Paryż zgromadził wówczas niezwykły zespół
uczonych, reprezentujących różne odcienie myśli filozoficznej.
Ale już w tych latach szczytowych ukazały się pierwsze symptomaty upadku Oświecenia. Pierwsze
dzieło Hume’a ukazało się już w 1739 r., pierwsze dzieło Rousseau w 1750, a obaj, choć wyrośli w
atmosferze Oświecenia, przyczynili się do jego rozkładu. Jednakże panowanie Oświecenia trwało blisko
do końca wieku. Rewolucja położyła mu kres we Francji, a z Niemiec (dokąd znalazło dostęp za
Fryderyka II) wyparł je romantyzm i nowe idee filozoficzne Kanta.
Krytycyzm Kanta był chronologicznie bliski filozofii Oświecenia, a i rzeczowo, mimo olbrzymie różnice,
miał z nią pewne związki. Podjął i rozwinął dążenia krytyczne, które były żywe u wielu teoretyków
Oświecenia, choć u większości ich zostały zagłuszone przez dążenia praktyczne. Wiek XVIII był
wiekiem oświecenia i krytyki: w pierwszej, znacznie dłuższej części, mniej więcej do 1780 r., panowało oświecenie, w drugiej, końcowej, górę wzięła krytyka. To daje podstawę do rozróżnienia w filozofii tego
stulecia dwóch faz: Oświecenia i Krytyki.
- TYPY FILOZOFII OŚWIECENIA.
Wzajemna wymiana myśli między krajami Europy stała się w
XVIII w. szybsza i intensywniejsza. Wytworzyły się koła inteligencji kosmopolitycznej, pielęgnującej
najzupełniej nadnarodowe ideały osiemnastowiecznej filozofii. Niemniej jednak różnicowanie filozofii
wedle narodów zrobiło w tym stuleciu dalsze postępy i zaznaczyły się dobitnie u różnych narodów
europejskich różne typy filozofii. Główne typy były trzy: Oświecenie angielskie, francuskie, które szło
najdalej w swych popularyzujących tendencjach, i niemieckie, mające charakter bardziej szkolny.
Niektóre inne kraje Europy, między innymi Polska, brały nawet żywy udział w filozofii Oświecenia, ale
odrębnego jej typu nie wytworzyły. Włochy nie odegrały na ogół roli w filozofii XVIII w. i wydały tylko
niespodziewanego i odosobnionego Giambattistę Vico (1688-1744), wybitnego myśliciela, uchodzącego
dziś za twórcę nowożytnej filozofii historii.
- ORIENTACJA PRZYRODNICZA.
Znaczne postępy nauki, osiągnięte w XVIII w., oddziałały i na
filozofię. Unia personalna filozofii z nauką występowała w tym stuleciu często; obok filozofów
uprawiających nauki liczni stali się uczeni zabierający głos w filozofii. Filozofia XVIII w. szukała
oparcia naukowego, specjalnie przyrodniczego, jeszcze specjalniej biologicznego i medycznego.
„Panowanie matematyków już skończone, zaczyna się panowanie przyrodoznawstwa” - ogłaszał Diderot
w 1754 r., przeciwstawiając aspiracje swego wieku aspiracjom Kartezjusza i całego wieku XVII.
A także nauki o człowieku zajęły teraz poczesne miejsce. Specjalnie nauki o charakterze praktycznym,
mające ulepszyć i ułatwić życie. Jedną z ambicji Oświecenia było stworzyć naukową teorię gospodarki i
polityki. Wtedy właśnie powstała ekonomia polityczna. A była dziełem ludzi, którzy zajmowali się
filozofią. I wiek XVIII jako wiek ekonomistów można by przeciwstawić wiekowi poprzedniemu jako
wiekowi matematyków.
- NOWA POSTAWA FILOZOFII:
a) Minimalizm. Zmiany, jakie w XVIII w. zaszły w filozofii, nie
ograniczały się do jej spopularyzowania; zmienił się i sam typ produkcji filozoficznej; skończył się szereg
wielkich systemów filozofii, tak licznych w XVII w., a nawet same wyrazy „system” i „systematyczny”
nabrały pejoratywnego znaczenia. Był
to objaw głębszych zmian, jakie zaszły w umysłowości europejskiej; czego innego szukano już teraz w
filozofii: miejsce konstrukcji zajęła w niej teraz krytyka, miejsce ogólnych systemów - specjalizacja.
Filozofów poświęcających się specjalnie teorii poznania lub moralistyce było więcej niż kiedykolwiek w
poprzednich stuleciach, a ponadto ukazali się przedstawiciele nowych specjalności, estetycy lub
psychologowie. Szersze, kosmologiczne zainteresowania zostały wyparte przez węższe, antropologiczne.
Po epoce filozoficznego maksymalizmu, jaką był wiek XVII, w następnym wieku górę wzięły prądy
minimalistyczne. Gdy przedtem filozofia występowała z pretensją wniknięcia w istotę wszechrzeczy,
teraz na ogół ograniczała się do badania zjawisk i zadowalała fragmentami wiedzy.
b) Naturalizm. Głębiej jeszcze sięgała inna zmiana: abstrakcyjny sposób myślenia poprzedniego stulecia
został wyparty przez sposób myślenia wybitnie konkretny. Uznanie znaleźć mogły takie tylko teorie,
które operowały zupełnie konkretnymi pojęciami. Toteż jeżeli w XVIII w. ktoś w ogóle decydował się na
metafizykę, to przeważnie na materialistyczną. A jak w metafizyce materializm wziął górę nad
idealizmem, tak w teorii empiryzm nad aprioryzmem, w psychologii sensualizm nad intelektualizmem, w
metodologii analiza nad syntezą, w etyce eudajmonizm nad wszystkimi innymi stanowiskami.
Najogólniejszym założeniem wszystkich, różnych zresztą, formacji filozoficznych Oświecenia był
naturalizm. Przyjmowały, że istnieją jedynie rzeczy realne, nie ma bytów idealnych; wszystkie rzeczy i
zdarzenia we wszechświecie są jednego typu, tego mianowicie, który znamy z przyrody.
c) Empiryzm i racjonalizm. W wieku XVIII usiłowano znaleźć naturę rzeczy nie mniej niż w poprzednim
stuleciu, ale - rozumiano to zadanie inaczej. Wtedy sądzono, że prawdziwą naturę rzeczy i ludzi odkrywa
tylko rozum, choćby wbrew doświadczeniu: że np. ludzie są z natury równi, choć widzimy, jak różna jest
ich kondycja. Teraz było inaczej: o naturze ludzi i rzeczy uczy doświadczenie; pokazuje ono, że właśnie
ludzie są z natury - nierówni.
Wiek XVII był klasycznym wiekiem racjonalizmu - w tym sensie, iż sądził, że rozum zawiera w sobie
zasoby wiedzy, że sam intuicją czy dedukcją znajduje najważniejsze prawdy. Wiek zaś XVIII, czas
Oświecenia, całkowicie przeszedł na drugą stronę, na stronę empiryzmu: wiedza wytwarza się tylko przez
doświadczenie. Natomiast cechował go racjonalizm w innym znaczeniu: zaprzeczał, by rozum był źródłem wiedzy, ale
twierdził, że jest jej miarą. Wszelkie wyobrażenia dostają się tylko przez doświadczenie do naszej
świadomości, zarówno trafne, jak nietrafne; ale które z nich są trafne, to może rozstrzygnąć jedynie
rozum. Rozum, a nie objawienie czy uczucie, czy przyzwyczajenie. W nich, a nie w doświadczeniu,
widziano teraz przeciwieństwo rozumu. Wiek XVIII stał się wiekiem racjonalizmu w tym właśnie
znaczeniu, że chciał życie ludzkie ukształtować racjonalnie wbrew temu, ku czemu kieruje je wiara,
tradycja, potrzeby uczuciowe. Racjonalne powinno być życie jednostek i społeczeństwa, gospodarka,
sztuka. Rozum w takim znaczeniu nie był przeciwieństwem doświadczenia, przeciwnie, na nim się
najwięcej opierał. I racjonalizm XVIII w. doskonale się godził z (genetycznym) empiryzmem.
W sposobie, w jaki widzi się i odczuwa świat, dwa są krańce. Albo widzi się świat jako tajemniczy,
niepojęty, pełen cudu: takim widzieli go mistycy. Albo też, przeciwnie, widzi się go jako zrozumiały, w
gruncie rzeczy prosty, a w każdym razie naturalny, konieczny: takim widzieli go racjonaliści. Jeśli brać
całość rozwoju filozofii, to w nim ten drugi sposób widzenia świata bodaj przeważał. Jednakże nigdy w
tym stopniu, co w XVIII wieku.
d) Relatywizm. Podczas gdy wiek poprzedni był przeświadczony o podstawowej jednolitości świata, to
wiek XVIII zdał sobie sprawę z jego różnorodności, z wielorakości ludzi i rzeczy, epok i krajów. W nowo
odkrytych częściach globu, w koloniach, poznał kultury egzotyczne i pierwotne, zobaczył ich odrębność
od europejskiej. Drogami geograficzno-etnograficznymi pierwiastek relatywizmu przedostał się do
filozofii.
e) Postawa krytyczna. Wiek Oświecenia był z natury swej wrogi wobec dogmatyzmu, gotów natomiast
do krytyki przyjętych i uznanych przekonań. Najwięksi jego filozofowie widzieli swe zadanie w krytyce
pojęć: tak było u Locke’a, Berkeleya, a przede wszystkim u Hume’a. Krytykowano pojęcia filozofii
teoretycznej, a tak samo praktycznej. „Epoka nasza jest rzeczywiście epoką krytyki: nic nie może ujść jej
wyrokowi, ani religia z jej świętością, ani prawodawstwo z jego majestatem” - pisał Kant. Ten duch
krytyki wydał pod koniec stulecia właśnie u Kanta specjalną teorię, znaną pod nazwą krytycyzmu.
Rousseau powiedział kiedyś, że trzeba wybierać: albo będzie się człowiekiem przesądów (homme a
prejuges), albo człowiekiem paradoksów (homme a paradoxes). Sam wybrał paradoksy. I podobnie
wybrała większość filozofów Oświecenia: nie lękała się paradoksów. Co prawda, wiele dzisiejszych
paradoksów staje się jutro jeśli nie przesądami, to truizmami. Ale po dziś dzień paradoksami pozostały
niektóre teorie wydarte przez filozofię Oświecenia: Berkeleya teoria materii, Hume’a teoria substancji i
przyczynowości, Rousseau ocena kultury, Kanta transcendentalna filozofia.
- PODZIAŁ FILOZOFII WIEKU xviii.
Filozofia wieku XVIII dzieli się chronologicznie na filozofię
Oświecenia i na filozofię krytycyzmu, która wystąpiła u schyłku stulecia, gdy czas Oświecenia dobiegł
końca. Produkcja zaś doby Oświecenia rozpada się na dwie grupy: na filozofię teoretyczną i na stosowaną
do zagadnień praktycznych. Pierwsza jest, krótko mówiąc, filozofią empiryzmu: empiryzm jako
wykończona doktryna filozoficzna był dziełem XVIII wieku; stanowił on tę część jego dorobku, która
powstała z pobudek czysto teoretycznych. Przeszedł w ciągu stulecia całą ewolucję od Locke’a do
Hume’a, a potem jeszcze do Condillaca i d’Alemberta. Druga grupa ówczesnych doktryn filozoficznych,
obejmująca teorie o charakterze stosowanym, praktycznym, dążąca do tego, by ulepszyć życie ludzkie,
była filozofią Oświecenia w węższym znaczeniu. W kolejności tych formacji filozoficznych XVIII wieku
łączył się porządek chronologiczny z geograficznym - bo w różnych jego momentach różne też kraje
zajmowały w filozofii pierwsze miejsce. W początku stulecia najważniejsze występowały w Anglii, w
środku stulecia - we Francji, w końcu zaś w Niemczech. Anglicy stworzyli empiryzm, Francuzi rozwinęli
praktyczną doktrynę Oświecenia, Niemcy wydali krytycyzm.
I. Podstawy empiryzmu w Anglii głoszone były przez Locke’a, Berkeleya, Hume’a, Shaftesbury’ego i
wielu innych myślicieli.
II. Filozofia Oświecenia na podstawach empiryzmu sformułowana została we Francji przez Wól tera; tam
też wytworzone zostały dalsze postacie empiryzmu i swoistej filozofii Oświecenia przez La Mettrie’ego,
Condillaca, d’Alemberta, Helvetiusa. Działo się to w połowie wieku, a bardzo prędko potem wystąpiły
pierwsze symptomaty odwrotu od Oświecenia, w szczególności u Rousseau we Francji i w szkole
szkockiej na wyspach.
III. Filozofię krytyczną zainaugurował w końcu wieku w Niemczech Kant. Poprzedziła ją swoiście
niemiecka filozofia Oświecenia, rozwinięta przez Wolffa i jego szkołę.
