þunglyndislyf

Question 1

Hver eru einkenni í alvarlegu þunglyndi?

Answer 1

• Lækkað geðslag
• Óyndi - áhugaleysi
• Breytt þyngd - breytt matarlys
• Svefntruflanir
• Hreyfitregða eða auknar hreyfingar
• Minni orka eða þreyta
• Lágt sjálfsmat
• Hugsanatregða, erfitt að taka einfaldar ákvarðanir
• Endurteknar hugsanir um dauðann eða sjálfsvígshugsanir
• '’Heimurinn væri betri án mín’’ hugsanir

Question 2

Hver eru önnur greiningarskilmerki þunglyndis?

Answer 2

• Geðlægðarlotan þarf að standa í minnst 2 vikur
• Hafa hamlandi áhrif á líf einstaklings
• Má ekki vera vegna lyfjanotkunar
• Útiloka þarf aðra geðsjúkdóma d. geðhvörf
• Má ekki eiga sér aðrar betri skýringar eins og ástvinamissi

Question 3

í hvaða sæti setur Alþjóða heilbrigðismálastofnunin þunglyndi sem valda mestri hömlun á lífi fólks?

Answer 3

Í 1.sæti yfir þá sjúkdóma sem valda mestri hömlun á lífi fólks í heiminum (oft þýtt sem glötuð æviár) eða 7,5 % af öllum árum sem lifað er við takmarkanir /hömlun árið 2015.

Question 4

Í hvaða sæti eru kvíðasjúkdómar ?

Answer 4

6.sæti eða 3,4%

Question 5

Hvort er algengar að konur eða karlar séu greind með kvíða/þunglyndi?

Answer 5

Algengara að konur séu greindar en karlar, yfirleitt 2 á móti 1

Question 6

Hvað er talið að margir taki sitt eigið líf á ári vegna þunglyndi í heiminum?
En á Íslandi bara?

Answer 6

Algengasta ástæða sjálfsvíga.
Talið að nálægt 800.000 manns taki líf sitt árlega í heiminum.
Um 30-50 á ári á íslandi

Question 7

Meingerð þunglyndis?

Answer 7

• Undirstúka tengir og samþættir viðbrögð frá eðlishvata- og tilfinningakerfinu, kjarnanum sem stjórnar dægusveiflu og verkjabrautunum.
• Ræsir HPA öxulinn og hækkar kortisól, sem m.a ræsir ónæmiskerfið og eykur næmi fyrir verkjum.
• Kenningar um að langvarandi streita og álag leiði af sér geð- og stoðkerfissjúkdómar algengasta ástæða örorku á Íslandi

Question 8

Hvernig er mónóamín kenningin við kvíða og þunglyndi?

Answer 8

Skortur / truflun á starfsemi NA noradrenalíns, DA dópamíns og 5HT serótóníns

Question 9

Hvernig er Glútamat kenningin við kvíða og þunglyndi?

Answer 9

Ofvirkni í glútamatkerfinu samfara minni GABA bremsu leiðir til vanstarfsemi og rýrnunar á glútamattaugum vegna skorts á taugavaxtarhormóninu BDNF brain-derived neurotrophic factor

Question 10

Glútamat kerfið
- Hvað er glútamat?
- Hvaðan er það losað?
- Hvert er hlutverk ?
- Dæmi

Answer 10

• Glútamat er aðal örvandi boðefnið í MTK uþb 80% taugamóta og verkar á m.a NMDA viðtaka
• losað úr blöðrum við taugamót við boðspennu og veldur boðspennu í frálægri taugafrumu
• Hlutverk - langtíma mögnun á taugaboðum (LTP) og aðlögunarhæfni tauga/taugaenda
• Dæmi: hjóla, borða, klæða sig og aðrar sjálfvirkar athafnir daglegs lífs auk minnis

Question 11

GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid

Answer 11

• GABA er losað svipað og glútamat
• Er um 15-20% taugamóta í MTK
• Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
• Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki

Question 12

GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid

Answer 12

• GABA er losað svipað og glútamat
• Er um 15-20% taugamóta í MTK
• Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
• Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki

Question 13

GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid

Answer 13

• GABA er losað svipað og glútamat
• Er um 15-20% taugamóta í MTK
• Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
• Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki

Question 14

GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid

Answer 14

• GABA er losað svipað og glútamat
• Er um 15-20% taugamóta í MTK
• Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
• Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki

Question 15

GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid

Answer 15

• GABA er losað svipað og glútamat
• Er um 15-20% taugamóta í MTK
• Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
• Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki

Question 16

Hvernig hafa kortisól, glútamat og GABA áhrif á þunglyndi?

Answer 16

Eðlilegu viðbrögðin við örvun á glútamat taugamót er að GABA bremsan eykst, glial frumurnar bæta á sig (sem hreinsa upp glútamat á taugamótum) og það fjölgar AMPA viðtökum á taugamótum og taugin fer að mynda meira af vaxtarhormónum.
En í langvarandi ástandi þá telja menn að vegna þessarar oförvunar og til að verja sig þá slökkva taugamótin á sér og við sjáum þessa rýrnun í framheila og minni minnistenginu.

Question 17

Noradrenalín NA
- Hvað gerir það?
- Uppruni?
- Algeng aukaverkun?

Answer 17

• Eykur drifkraft og hefur örvandi áhrif í MTK, eykur vökuvitund, einbeitingu og hækkar bþ
• Uppruni í locus coerulus (LC) og liggur þaðan um limbíska kerfið (tilfinningar) og í framheila (mat og ákvarðanataka)
• Algeng aukaverkun NA aukandi lyfja er því hækkaður bþ

Question 18

Dópamín DA
- Hvað gerir það ?
- Hvað gerist ef það er hrörnun á DA frumum? - en aukið magn?
- Hvað gerir dópamín í limbíska hluta heila?

Answer 18

• Gegnir hlutverki í stjórnun og samhæfingu viðbragða allt frá einföldum hreyfingum upp í tilfinningaviðbrögð og hvatir. Einnig áhrif á ýmsa vitræna starfsemi heilans eins og nám og minni
• Hrörnun á þessum frumu í sortukjarna leiðir til Parkinson en aukið magn sést í geðklofa
• Dópamín í limbíska hluta heilans hefur hlutverk varðandi stjórn tilfinninga, hvatir, fíkn ofl.

Question 19

• Aukið dópamín og kynlíf?
• Aukið seratónín og kynlíf?

Answer 19

• Auka dópamín = aukið kynlífs áhuga
• Auka seratónin = dempar kynlífs áhuga

Question 20

Serótónín = 5 hydroxytryptamine (5HT)
- Myndað úr hverju?
- Hlutverk?

Answer 20

• Myndað úr amínósýrunni trypthophan (kalkúnn, kjúklingur)
• Hefur margþætt hlutverk í heila og tengist stjórn á svefni - vökustund, verkjaskynjun, líkamshita, bþ, matarlyst og virkni hormóna fyrir utan áhrif á geðslag.
• Serótónín viðtakar í meltingarvegi og í hjarta- og æðakerfi (t.d mígrenilyf) sem skýrir hluta aukaverkana serótínvirkra lyfja
• þunglyndislyf sem hækka serótónín viðrast miðla dempandi áhrifum sem gagnast gegn þunglyndi og kvíða

Question 21

Hvaða lyfjahópar verka gegn þunglyndi og kvíða?

Answer 21

• SSRI lyf; sértækir serótónín-endurupptökuhemlar
• SNRI lyf; serótónín og noradrenalín endurupptökuhemlar
• DA og NA endurupptökuhemlar
• NMDA antagonisti

Question 22

Hver er verkunarmáti SSRI lyfja?

Answer 22

• Hamla endurupptöku á serótóníni (5HT) bæði á aðlægum og frálægum tauganeda
• Í fyrstu veldur það minni taugastarfsmi og er talið að það skýri afh við þurfum að bíða í 2 vikur eftir verkun
• Á þeim tíma fara taugarnar að framleiða meira serótónín sem aftur veldur meiri serótónín boðefnasamskiptum en áður en meðferð hófst

Question 23

Hvaða SSRI lyf eru hér á landi?

Answer 23

• Citalopram
• Escitolopram
• Fluoxetine
• Paroxetine
• Sertraline

Question 24

Hverjar eru helstu ábendingar fyrir notkun SSRI lyfja?

Answer 24

• Meðferð gegn alvarlegum þunglyndisköstum
• Felmturöskun (panic disorder) með eða án víðáttufælni
• Meðferð gegn félagsfælni
• Meðferð gegn almennri kvíðaröskun
• Meðferð gegn þráhyggju- og árátturöskun (OCD)

Question 25

Hverjar eru algengustu aukaverkanir SSRI lyfja?

Answer 25

Fyrstu aukaverkanir
- ógleði og höfuðverkur
- yfirleitt skammvinnar og líða hjá á 1-2 vikum

Lengri tíma aukaverkanir
- Kynlífstruflanir og tilfinningadeyfð.
- Þetta er oft ástæða þess að fólk gefst upp á meðferð

Question 26

Hver er verkunarháttur SNRI lyfja?

Answer 26

hindrar endurupptöku á NA og serótónini í taugaenda

Question 27

Hverju þarf sérstaklega að fylgjast með við innleiðingu SNRI lyfja og afhverju?

Answer 27

þarf að fylgjast með bþ þar sem NA hækkun getur haft áhrif á bþ og valdið hækkun á honum

Question 28

Hvaða geðdeyfðarlyf verka á dópamínkerfið og noradrenalínkerfið?

Answer 28

Þunglyndislyf:
- Bupropion, eykur DA og NA, algengar aukaverkanir eru svefnleysi, höfuðverkur, ofnæmisviðbrögð, æsingur, kvíði og hækkaður Bþ

Örvandi lyf (NA oog DA aukning)
- Gegn ofvirkni (metýlfenidat, atomexetín), kókaín og amfetamín

Question 29

Hvaða geðdeyfðarlyf verka á glútamatkerfið?
- Verkunarháttur
- Lyfhrif
- Ábending
- Aukaverkanir

Answer 29

Esketamine nefúði
- Verkunarháttur: blokka NMDA viðtakann sem leiðir til hækkunar á glútamati sem örvar þá AMPA viðtakann => endurheimt á starfsemi taugamóta. Örvar losun á dópamíni DA
- Lyfhrif: verkar strax, hægt að misnota - vellíðan/víma sem væntanlega tengist losun dópamíns
- Ábending: viðbótarmeðfeðr með SSRI / SNRI við þrálátu þunglyndi þar sem búið er að reyna 2 meðferði áður (Varalyf)
- Aukaverkanir: hækkaður bþ, hugrof, sundl, höfuðverkur, svefnhöfni, bragðskynstruflun, skert húðskyn, svimi, ógleði, uppköst