7 Herbestemming volgens de methode Van Schagen Benutten van de aanwezige potenties

Question 1

Benutten van de aanwezige potenties

Een groot deel van de bestaande voorraad kwam tot stand in de Wederopbouwperiode (1940–’65). Naar hedendaagse begrippen mankeert er nogal wat aan deze gebouwen. De woningen uit die tijd bestaan voor een belangrijk deel uit portieketage- en galerijflats zonder lift, gebouwd voor Nederlandse gezinnen met drie of meer kinderen.

Answer 1

De gezins- en bevolkingssamenstelling zowel als de woonwens is tegenwoordig dramatisch anders dan die welke de architect eertijds voor ogen stond toen hij deze woningen ontwierp. Bovendien zijn de woningen technisch niet meer van deze tijd en voldoen ze bijvoorbeeld niet aan de nu normaal geachte mate van energiezuinigheid.

Question 2

Waar bij renovaties daarop al is ingespeeld, werd weinig rekening gehouden met de architectonische kwaliteit. Sloop en nieuwbouw lijkt daarom de meest voor de hand liggende aanpak.

Er is ook een andere mogelijkheid, die eruit bestaat om de kwaliteiten en potenties te herkennen en deze te benutten in een herontwerp.

Answer 2

Het Rotterdamse bureau Van Schagen Architekten werkt al vele jaren volgens dit concept. In dit college komt dat concept, aan de hand van gerealiseerde projecten, aan de orde. Sloop en nieuwbouw is geenszins een oplossing die categorisch moet worden afgewezen, maar behoort samen met herontwerp tot het instrumentarium waarover architecten en stedenbouwkundigen beschikken als ze voor de opgave worden gesteld om een Wederopbouwwijk te revitaliseren.

Question 3

Transformatie van de stad

Ontwerpen voor de vernieuwing van bestaande woonwijken is een specifieke bezigheid. Dat is de conclusie uit twee decennia bureaupraktijk van onderzoek, nieuwbouw en renovatie in de functionerende stad, van Van Schagen Architekten.

Answer 3

Dat ontwerpen vraagt ten opzichte van het vormgeven van stadsuitbreidingen om een andere manier van werken, om andere kennis en vaardigheden, om andere interesses en fascinaties maar kent ook valkuilen. Tenminste, als we uitgaan van een vernieuwing die architectonische en stedenbouwkundige kwaliteiten respecteert maar niet bevriest, die bestaande sociale structuren zo veel als mogelijk wil behouden en versterken, die de berg sloopafval niet onnodig hoger maakt, die zo weinig mogelijk kapitaalvernietiging veroorzaakt, die betekenisvolle architectuur toevoegt en die last but not least de maatschappelijke problematiek aanpakt. Deze behoedzame vorm van vernieuwing van de stad, die ze bij Van Schagen transformatie noemen, is de basis van onze ontwerpbenadering, zo laten ze in dit hoofdstuk zien.

Question 4

Tussen consolidatie en herstructurering

Er zijn andere manieren van aanpak van de bestaande stad mogelijk dan een behoedzame vernieuwing. Soms is nog meer voorzichtigheid geboden, soms zijn drastischer maatregelen nodig.

Answer 4

Consolidatie gaat uit van het behoud van de stedenbouwkundige structuren en ook zo veel mogelijk van behoud van de bestaande bebouwing. Daarbinnen wordt gezocht naar de mogelijkheden om de gewenste verandering te accommoderen. Eventueel noodzakelijke nieuwbouw krijgt een historiserend karakter.

Question 5

Herstructurering is de andere uiterste vorm van stedelijke vernieuwing en introduceert nieuwe structuren, functies en vormen;

Answer 5

het is een tabula-rasabenadering, waarbij het bestaande wordt genegeerd of als onbruikbaar wordt gedefinieerd.
Slechts een enkel gebouw, een enkele route of groenstructuur wordt ingepast in de nieuwe structuur, het grootste deel van de bebouwing verdwijnt. De aanpak van oude bedrijventerreinen en havengebieden is een vorm van herstructurering. Ook in de aanpak van vele vroeg-naoorlogse wijken was de afgelopen jaren de tabula-rasabenadering bijna onomstreden.

Question 6

Het gevaar van de tabularasabenadering is dat waardevolle architectonische en stedenbouwkundige kwaliteiten verloren gaan, sociale structuren onnodig kapot worden gemaakt, kapitaal wordt vernietigd, de hoe- veelheid sloopafval onnodig groter wordt en dat er wezenloze en footloose architectuur wordt geproduceerd.

Answer 6

En misschien wel het ergste is dat de maatschappelijke problematiek, die de aanleiding tot de hele aanpak vormde, vaak verplaatst wordt in plaats van aangepakt.

Question 7

De tabula-rasabenadering is primair een vastgoedbenadering die geen antwoord geeft op de maatschappelijke problematieken waarmee de bewoners te maken hebben. Deze benadering omzeilt via sloop de pro- blemen die in het beheer moeten worden opgelost.

Answer 7

De gebouwen krijgen de schuld en moeten worden gesloopt. Architecten die hieraan meewerken voelen zich niet verantwoordelijk voor de plek en sociale context waarbinnen het gebouw een plaats moet krijgen.

Question 8

De sanering van oude woonwijken in de jaren zestig is ook een voorbeeld van herstructurering. Opvallend is natuurlijk de parallel tussen de huidige situatie in de naoorlogse wijken en de situatie begin jaren zestig in de woonwijken die eind negentiende en begin twintigste eeuw gebouwd waren.

Answer 8

Ook destijds deden pure tabularasabenaderingen opgeld. Denk bijvoorbeeld in Amsterdam aan de Roomtuintjes in de Dapperbuurt.

Maar ook toen waren er al critici. De Italiaanse architect Giancarlo de Carlo, lid van Team X van de CIAM-congressen, stoorde zich al heel vroeg aan het ahistorische, het contextloze van het Moderne concept waarmee architecten en architectenscholen vanaf de jaren vijftig werkten.

Dit dogma leidde volgens hem onvermijdelijk tot eindeloos herhaalde, niet passende bouwprojecten. Niet passend voor de oorspronkelijke bewoners die moesten verhuizen en ook niet passend in de stad qua vorm, materiaalgebruik en schaal. Opdrachtgevers kozen een architect, liefst van naam, uit catalogi omdat ze wisten wat ze kochten en omdat het meesterwerken zouden zijn.

Question 9

Wij zien tussen de extremen consolidatie en herstructurering een aanpak die voldoende ruimte geeft aan de veranderende vraag en behoeften van bewoners en tegelijkertijd de kwaliteiten en mogelijkheden van bestaande stadsdelen behoudt en benut.

Answer 9

In de consolidatie is het bestaande uitgangspunt, in herstructurering het nieuwe. Daartussen ligt een aanpak die noch het bestaande, noch het nieuwe op een voetstuk hijst, maar juist de versmelting van die twee als uitdaging ziet. Op het niveau van de buurt of wijk noemen wij zo’n benadering transformatie. Binnen transformatie wordt een mix van ingrepen op het niveau van stadsdeel, wijk en buurt ingezet: onderhoud, renovatie en nieuwbouw bestaan naast elkaar en vullen elkaar aan.

Question 10

In naoorlogse wijken is het draagvlak voor transformatie veel smaller. Het is soms een bijna grappige kongsi van partijen die deze benadering voorstaat:

Answer 10

eigenaren die het in stand houden van betaalbaar woningaanbod als hun core business zien; bewoners die in hun wijk willen blijven wonen, maar zien dat daar- voor veranderingen noodzakelijk zijn; vooruitstrevende cultuurhistorici en monumentenzorgers die de artefacten uit de naoorlogse periode willen behoeden voor de slopershamer; ontwerpers en onderzoekers die terughoudendheid bepleiten ten aanzien consolidatie van de broze fysieke en sociale structuren van de stad en juist de botsing van bestaand en nieuw als uitdaging zien.

Question 11

Transformatie van de naoorlogse woonwijken vergt eigen analysemethoden en concepten. De ontwikkeling daarvan staat nog maar in de kinderschoenen, zo maakt ook Han Meijer duidelijk in Van Pendrecht tot Ommoord.

Answer 11

Transformatie kunnen we tussen consolidatie en herstructurering plaatsen als een mogelijke benadering van de stedelijke vernieuwing. Afhankelijk van de situatie kiezen we dan de gepaste benadering. Transformatie is echter ook een pleidooi voor het beter op waarde schatten van de kwaliteiten en mogelijkheden van de bestaande stad zonder ze direct te willen bevriezen.

Question 12

Het bestaande en het programma

Bij transformatie is op voorhand niet duidelijk wat het uitgangspunt moet en zal zijn:
de bestaande gebouwen of het nieuwe programma. Dat hangt af van de kwaliteiten en mogelijkheden van de gebouwen en de gewenste veranderingen en de mogelijke synthese daartussen.

Answer 12

Bestaand en nieuw gaan een niet vooraf te voorspellen symbiose aan. In deel II van het boek De Methode van Schagen hebben we aan de hand van drie voorbeelden uitgebreid beschreven hoe in projecten zo’n huwelijk tot stand komt. Dat is een gecompliceerd proces van vallen en opstaan, met vele spelers en veelzijdige problematiek.

Question 13

Ontwerpvondsten spelen daarin een belangrijke, zo niet cruciale rol. We kunnen nog zo’n goed proces hebben georganiseerd, genoeg geld hebben geregeld, het iedereen naar de zin hebben gemaakt; als we geen oplossingen ontwikkelen die ingaan op de belangrijkste problemen en een aansprekend beeld opleveren, beklijft de vernieuwing niet. Dat is wat wij dragers van vernieuwing noemen; zij verbeelden het huwelijk tussen bestaand en nieuw.

Answer 13

Dragers van vernieuwing zorgen ervoor dat vernieuwing herkenbaar is zonder het bestaande te declasseren.Sterker, dragers van vernieuwing bestaan bij de gratie van de herkenning van oud en nieuw naast elkaar. Het één gaat niet zonder het ander.

Question 14

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 14

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 15

Ontwerpproces

Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 15

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 16

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 16

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 17

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 17

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 18

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 18

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 19

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 19

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 20

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 20

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 21

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 21

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 22

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 22

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 23

Functie van het ontwerp
Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 23

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 24

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 24

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 25

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 25

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 26

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 26

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 27

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 27

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 28

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 28

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 29

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 29

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 30

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 30

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 31

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 31

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 32

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 32

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 33

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 33

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 34

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 34

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 35

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 35

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 36

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 36

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 36

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 36

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 36

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 36

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 37

Ontwerpproces Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 37

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 37

Ontwerpproces Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 37

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 37

Ontwerpproces Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 37

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 38

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 38

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 38

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 38

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 38

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 38

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 39

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 39

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 39

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 39

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 39

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 39

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 40

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 40

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 40

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 40

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 40

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 40

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 41

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 41

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 41

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 41

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 41

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 41

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 42

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 42

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 42

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 42

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 42

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 42

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 43

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 43

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 43

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 43

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 43

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 43

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 44

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 44

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 44

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 44

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 44

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 44

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 45

Functie van het ontwerp Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 45

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 45

Functie van het ontwerp Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 45

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 45

Functie van het ontwerp Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 45

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 46

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 46

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 46

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 46

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 46

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 46

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 47

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 47

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 47

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 47

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 47

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 47

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 48

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 48

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 48

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 48

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 48

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 48

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 49

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 49

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 49

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 49

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 49

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 49

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 50

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 50

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 50

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 50

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 50

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 50

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 51

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 51

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 51

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 51

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 51

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 51

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 52

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 52

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 52

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 52

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 52

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 52

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 53

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 53

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 53

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 53

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 53

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 53

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 54

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 54

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 54

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 54

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 54

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 54

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 55

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 55

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 55

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 55

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 55

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 55

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 56

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 56

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 56

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 56

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 56

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 56

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 57

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 57

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 57

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 57

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 57

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 57

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 58

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 58

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 59

Ontwerpproces Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 59

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 60

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 60

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 61

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 61

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 62

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 62

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 63

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 63

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 64

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 64

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 65

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 65

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 66

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 66

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 67

Functie van het ontwerp Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 67

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 68

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 68

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 69

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 69

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 70

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 70

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 71

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 71

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 72

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 72

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 73

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 73

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 74

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 74

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 75

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 75

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 76

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 76

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 77

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 77

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 78

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 78

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 79

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 79

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 80

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 80

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 80

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 80

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 81

Ontwerpproces Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 81

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 81

Ontwerpproces Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 81

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 82

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 82

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 82

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 82

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 83

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 83

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 83

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 83

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 84

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 84

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 84

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 84

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 85

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 85

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 85

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 85

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 86

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 86

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 86

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 86

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 87

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 87

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 87

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 87

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 88

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 88

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 88

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 88

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 89

Functie van het ontwerp Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 89

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 89

Functie van het ontwerp Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 89

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 90

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 90

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 90

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 90

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 91

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 91

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 91

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 91

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 92

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 92

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 92

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 92

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 93

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 93

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 93

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 93

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 94

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 94

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 94

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 94

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 95

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 95

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 95

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 95

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 96

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 96

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 96

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 96

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 97

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 97

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 97

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 97

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 98

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 98

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 98

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 98

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 99

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 99

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 99

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 99

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 100

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 100

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 100

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 100

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 101

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 101

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 101

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 101

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 102

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 102

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 103

Ontwerpproces Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 103

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 104

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 104

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 105

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 105

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 106

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 106

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 107

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 107

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 108

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 108

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 109

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 109

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 110

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 110

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 111

Functie van het ontwerp Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 111

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 112

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 112

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 113

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 113

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 114

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 114

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 115

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 115

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 116

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 116

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 117

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 117

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 118

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 118

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 119

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 119

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 120

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 120

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 121

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 121

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 122

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 122

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 123

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 123

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 124

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 124

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 124

In deel III van genoemd boek zijn dragers benoemd en verbeeld zonder dat we daarbij ingaan op het achterliggende proces. Ze laten het resultaat zien van vaak lange processen. In de gebouwde resultaten van al deze projecten is niet direct een overeenkomst te ontdekken. De verschillen tussen interventies in vooroor- logse, vroeg-naoorlogse en laat-naoorlogse gebieden zijn groot.

Answer 124

De rode draad zien we in de benaderings- wijze en in de manier van werken aan de uiteenlopende opgaven. Dat maken we in de volgende twee hoofdstukken duidelijk.

Question 125

Ontwerpproces Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 125

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 125

Ontwerpproces Transformatie is een specifieke benadering van de stedelijke vernieuwing. Cruciaal voor de ontwerpopgave binnen de transformatie is de zoektocht naar oplossingen voor maatschappelijke problematieken. Om die zoektocht te kunnen doen is een aantal stappen in het ontwerpproces nodig. Binnen die stappen verandert de functie van het ontwerp steeds.

Answer 125

In deel II hebben we drie projecten beschreven volgens een vast stramien. Dit stramien bestaat uit zes stappen die we in elk project doorlopen. In de eerste stap beschrijven we de situatie die geleid heeft tot een vraag aan ons bureau en hoe wij die vraag omzetten in een ontwerpopgave. De opdracht is gegeven, maar waar staat die voor? Indien doelen, prioriteiten onduidelijk zijn en de grenzen vaag, gaan we het probleem verbreden en herdefiniëren.

Question 126

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 126

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 126

. De tweede stap is het onderzoek naar mogelijkheden. Door de ontwer- pomgeving te bekijken proberen we een beeld te krijgen van de ontwerpopgave, te benoemen welke as- pecten dominant zijn en geven we structuur aan het te maken ontwerp.

Answer 126

We zetten verschillende opties, ontwikkeld vanuit programma, context of eigen fascinatie naast elkaar.

Question 127

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 127

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 127

De derde stap is dan de formulering van een concept van aanpak. Dit is een fase van convergentie.

Answer 127

. Aan de hand van het eerste concept worden suboplossingen beschreven en gecombineerd in alternatieve ontwerpen die kunnen worden getoetst aan de hand van de opdracht, inclusief het voortschrijdend inzicht dat de zoektocht heeft opgeleverd.

Question 128

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 128

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 128

Pas in de vierde stap komen we toe aan het benoemen van het ontwerp in al zijn breedte en details.

Answer 128

De vijfde stap is de uitvoering van het werk, waarin de bewaking van concept en ontwerp centraal staan. In renovatieprojecten is deze fase van groter belang voor het eindresultaat dan bij nieuwbouw. Immers, tijdens de uitvoe- ring komen er altijd weer onverwachte dingen ‘achter het behang vandaan’.

Question 129

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 129

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 129

De laatste en zesde stap is een terugblik op het resultaat met de betrokkenen: wat was het doel van het project?

Answer 129

wat was het doel van het project? Hebben we dat gehaald? Hoe was de procesgang daar naar toe? Wat kan er beter?

Question 130

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 130

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 130

De eerste drie stappen gaan vooraf aan het traditionele ontwerpwerk. En dat is niet voor niets. In een situ- atie van een nog onbekend huwelijk tussen situatie en programma zijn standaardoplossingen niet voorhan- den en zouden een slag in de pap zijn met onbekend resultaat tot gevolg.

Answer 130

Het vinden van antwoorden op complexe maatschappelijke problematieken is niet alleen een kwestie van een mooi ontwerp maken. Het vereist een fundamentele manier van vragen stellen ten aanzien van situatie, opgave en oplossingsconcept.

Question 131

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 131

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 131

In het geval van een maatschappelijk breed aanvaarde strategie kunnen we sneller door de eerste stappen heen. In dat geval kunnen we direct met het gewone werk beginnen, het benoemen van suboplossingen en ontwikkelen van alternatieven die kunnen worden getoetst. Het doorlopen van deze stappen in een of andere vorm is geen uitvinding van ons.

Answer 131

Al in de jaren zestig definieerde J. Christopher Jones deze benadering bij de ontwerpaanpak van grote maatschappelijke opgaven. Het belang zit volgens hem vooral in de erken- ning dat ontwerpen in de bestaande stad, vooral in moeizaam functionerende delen, draait om het vinden van antwoorden op brede maatschappelijke opgaven. En dat begint niet bij het vormgeven van een gebouw, maar bij het bevragen van de opgave.

Question 132

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 132

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 132

Een voorbeeld van zo’n vraag is hoe we in op drift geraakte delen van de stad kunnen voorkomen dat bevolkingsgroepen tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar:

Answer 132

rijkere bewoners van de nieuwbouw tegenover armere in de oudbouw van Katendrecht, Osdorp en Bijlmermeer. Welke bijdragen kunnen situatie, programma, concept en ontwerp leveren aan een antwoord op deze vraag? Het opvallende is dat het in dat opzicht niets uitmaakt of we in de vooroorlogse stad, in de vroeg-naoorlogse of de laat-naoorlogse stad werken. De benadering van de opgave is precies dezelfde, maar de stedenbouwkundige en architectonische morfologie en dus ook de concepten en resultaten zijn compleet anders.

Question 133

Functie van het ontwerp Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 133

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 133

Functie van het ontwerp Binnen de verschillende stappen is de functie van het ontwerp steeds weer anders. Stap 4 en 5 behelzen de traditionele functie van het ontwerp als document van uitvoering:

Answer 133

het vervaardigen van tekst en tekeningen, zodat eenduidige afspraken met een bouwer gemaakt kunnen worden. Architecten die uitsluitend denken in deze categorie zijn ongeschikt voor de stedelijke vernieuwing anno nu. Opdrachtgevers die archi- tecten alleen maar willen inzetten voor het ontwerp als uitvoeringsdocument zijn niet onze favoriete opdrachtgevers.

Question 134

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 134

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 134

In stap 1 en 2 heeft het ontwerp vooral een functie om een droom of de verleiding te formuleren. Het ont- werp als droom maakt het onmogelijke mogelijk door het zichtbaar te maken. In het verleden hebben we deze functie van het ontwerp ook wel eens utopisch genoemd.

Answer 134

Maar het gaat er juist om dat de dromen werkelijkheid kunnen worden en zich niet in een Nergensland bevinden. In de context van de stedelijke vernieuwing laat het ontwerp als droom een synthese zien tussen het bestaande en het nieuwe.

Question 135

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 135

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 135

De voorbeelden daarvan in ons werk zijn talloos. Bijvoorbeeld de schets van het prototype voor de nieuwe woning- differentiatie voor Welschen 7 dat een woningaanbod voor de diverse huidige bevolking mogelijk maakt; bewoners herkennen het als hun wijk door handhaving van de woningblokken. Of, bescheidener, de per- spectieftekening van een nieuw lifttrappenhuis aan de Schuddebeursstraat, waarin vooral de talrijke oudere bewoners een perspectief wordt geboden op een prettige manier van ouder worden in een vertrouwdeomgeving. Of de stedenbouwkundige tekening van de enclave van Huize Patrimonium; weliswaar moesten mensen hiervoor verhuizen, maar het was dichtbij en het bood veiligheid in een verstedelijkende omgeving.

Answer 135

Het ontwerp gaf in deze voorbeelden het zicht op een betere toekomst met behoud van het goede van het bestaande. Utopie? Zeker niet. Het ontwerp als droom is in de transformatie van de bestaande stad cruciaal, omdat het altijd om maatwerk gaat, waarin voorbeelden van elders nooit zullen voldoen.

Question 136

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 136

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 136

Reikwijdte van het ontwerp Hoe ziet ons ontwerp er binnen de verschillende stappen uit? Waar richt het ontwerp zich op? Van oor- sprong richt de architect zich in navolging van Vitruvius op gebruik (utilitas), degelijkheid of constructie (firmitas) en schoonheid (venustas). Wij hanteren vijf begrippen:

Answer 136

programma, plek, tijd, beeld en proces.

Question 137

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 137

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 137

Het Vitruviaanse utilitas vertalen wij als programma, omdat dat zich beter laat begrijpen op meerdere schaalniveaus. Schoonheid wordt weerspiegeld in ons begrip beeld. De Vitruviaanse schoonheid heeft een sterke relatie met de functie van het gebouw dat in de onderscheiden orden tot uitdrukking kan worden gebracht. Ons begrip beeld borduurt daar op voort door terug te grijpen op de definitie van Van Tijen: architectuur is het tot uitdrukking brengen van de bouwopgave.

Answer 137

Met een Ionische, Dorische of Corinthische orde heeft dat natuurlijk niets meer te maken. Het begrip firmitas (constructie) is voor ons onderdeel van de plek en vormt daarom geen aparte categorie. Opvallend genoeg komt het begrip context niet voor in de drie-eenheid van de klassieke architectuur.

Question 138

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 138

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 138

Het vinden van de juiste locatie is wel een thema, maar daarmee kunnen we in de stedelijke vernieuwing niet zo veel, omdat de locatie een gegeven is. Sinds de bouwopgave zich meer en meer richt op herontwikkeling van de bestaande stad, is de context dan ook als één van de bepalende ontwerpaspecten toegevoegd in het vocabulaire van de meeste architecten.

Answer 138

Wij gaan daarin ver. Wij denken dat het uiteindelijke ontwerp voor de transformatieopgave in de stedelijke vernieuwing vooral voortkomt uit de opgave zelf. Als een ontwerp pretendeert in te gaan op brede maat- schappelijke problematieken, zal het die breedte ook in zich moeten hebben. Niet alleen nemen wij de fysieke context mee als aspect in onze ontwerpbenadering, maar ook de sociale context en de historische context, respectievelijk vertaald tot plek, proces en tijd.

Question 139

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 139

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 139

Functionele schaalgebonden elementen Ontwerpers onderscheiden verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp functioneert. Het gaat er in onze praktijk om dat er verbinding tussen de niveaus wordt gelegd, ook met schaalniveaus die buiten de directe opgave liggen.

Answer 139

De schaalniveaus zijn gekoppeld aan partijen (huurder, eigenaar, verhuurder, gemeente, diensten, ondernemers, bedrijven, rijksoverheden) en kennen hun eigen geschreven en ongeschreven wetten. Wanneer een ontwerp zou worden gemaakt op één schaalniveau, zouden de verbanden tussen de partijen niet aan bod komen en daarmee zou een kwetsbaar ontwerp ontstaan.

Question 140

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 140

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 140

Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontslui- tingssysteem zoals de portieken, liften en galerijen, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil worden onderzocht.

Answer 140

Omdat een interventie in de stad niet alleen betrekking heeft op gebouwen maar ook op gebruikers, is het verstandig de schaalgebonden functionele elementen zo te kiezen dat het onderdelen worden die gebruikers ook als zodanig ervaren.

Question 141

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 141

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 141

Zoals Christopher Alexander dat doet in Houses Generated by Patterns. Zo wordt het eenvoudig de probleemanalyse te richten op gebruikers en de culturele context. En daarmee wordt de besluitvorming rond dit soort thema’s dominanter gemaakt. Voor architectenbureaus is het heel gebruikelijk om het werk te verdelen met behulp van deze schaalgebonden kennisgebieden.

Answer 141

Dit heeft te maken met specialisaties binnen het bureau. Binnen een school of architectenbureau kunnen deze studies worden geperfectioneerd. Een mooi voorbeeld van een ontwerponderdeel dat op verschillende schaalniveaus functioneert, is de poort van Complex 50

Question 142

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 142

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 142

Op stadsdeelniveau koppelt de poort de hoofdstructuur aan de velden. Op het niveau van de buurt of complex geeft de poort direct toegang tot het nieuwe park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting van de nieuwe galerij-ontsloten woningen in de tussen- en bovenbouw.

Answer 142

Op detailniveau wordt de poort opgeno- men in het gevelraster van kolommen. Op alle schaalniveaus wordt invulling gegeven aan de vijf ontwerpaspecten. Schaalniveaus en aspecten vormen een matrix aan de hand waarvan een ontwerp zich kan laten definiëren.

Question 143

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 143

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 143

Ontwerp en programma: het bepalen van de opgave Programma staat voor het antwoord op de vraag op wie de vernieuwing zich richt en doelt op het gebruik van alle onderdelen van de opgave op de verschillende schaalniveaus, van woningdifferentiatie tot het bedieningsgemak van een raamkozijn.

Answer 143

In een hiërarchisch geordend ontwerpproces zien opdrachtgevers het ontwerp als een verdere uitwerking van het programma. Het programma vormt samen met het budget de neerslag van de doelen die de opdrachtgever zichzelf heeft gesteld en wordt gebruikt als direct sturingsmiddel.

Question 144

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 144

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 144

De achter het programma liggende doelen worden bij de uitwerking niet meer ter discussie gesteld; die zijn van bovenaf gegeven. In zulke situaties kan er echter veel mis gaan, want in de opdracht ontbreekt veel kennis van de plek, de ge- schiedenis daarvan, de wooncultuur en gegroeide sociale netwerken. Goede voorbeelden van dergelijke situaties hebben wij niet in onze praktijk, vanwege het simpele feit dat wij daar nooit bij betrokken worden.

Answer 144

Wel krijgen we soms te maken met het resultaat van een dergelijk hiërarchisch geordend proces. In Rotterdam-Kleinpolder wil de eigenaar sloop en nieuwbouw van het complex Welschen 7. Bewoners zien in dat de nieuwbouw niet voor hen bestemd is en gaan niet akkoord. Uiteindelijk wordt op basis van ons ontwerp- onderzoek naar mogelijkheden een ander vernieuwingsprogramma vastgesteld, dat een synthese is van situatie en gewenst programma.

Question 145

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 145

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 145

In een behoedzame vernieuwingsstrategie is het noodzakelijk door middel van het ontwerp inzicht te geven in de kwaliteiten en toekomstmogelijkheden van het bestaande en om meerdere varianten te schetsen om te toetsen welke doelgroepen en leefstijlen zijn te ontwikkelen in het gebied.Op deze wijze kunnen we als ontwerper een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Giancarlo de Carlo zegt daarover:

Answer 145

‘architectuur is te belangrijk om aan architecten over te laten.’ De ontwerpactiviteiten moeten niet worden verklaard vanuit de persoon van de ontwerper maar vanuit het object, of juister het proces, dat ontworpen wordt. Hij vindt een gebouw geen architectuur maar een verzameling wanden en vloeren, holten en ruimten en materialen die de omtrek vormen van een potentie voor de gemeenschap waarvoor ze werd voorzien. Het primaat van het ontwerpproces ligt bij het actuele gebruik, bij maatschappelijke behoeften. Ontwerpen is een lange zoektocht vol valkuilen.

Question 146

Simplificaties zijn een doodzonde. Juist deze simplificaties worden ingezet door partijen die hun positie, hun macht willen bestendigen en een publiekelijk debat over toekomstperspectieven van een buurt of wijk willen voorkomen. Een zoektocht levert voor hen een te groot risico op. Wanneer de uitkomst van discussie met gebruikers onvoorspelbaar dreigt te worden grijpt een partij van bovenaf in.

Answer 146

Giancarlo de Carlo heeft dit meermalen ervaren. In zulke gevallen kiest De Carlo voor de lange weg van het onderwijs, en zoekt confrontaties op via het organiseren van tentoonstellingen rondom actuele maatschappelijke vraagstukken. Hiermee probeert hij het brede publiek te bereiken. Pro- gramma in een open ontwerpproces is dus geen dictaat van bovenaf, maar is tegelijkertijd input en resul- taat van dat open ontwerpproces.

Question 147

... en plek: de invloed van de context op de opgave Programma en plek zijn de belangrijkste aspecten in de ontwerpopgave voor de stedelijke vernieuwing. Plek staat voor de context op verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp moet worden gerealiseerd: stadsdeel, wijk, buurt, blok en casco, woning, detail. In de plek op alle schaalniveaus komen de kwaliteiten en de mogelijkheden tot uiting die van invloed zijn op het programma van de vernieuwing.

Answer 147

De kwaliteiten en mogelijkheden, ofwel de waarde van het bestaande voor partijen moet vaak zichtbaar worden gemaakt voordat zij dit ook daadwerkelijk als waardevol zien. Dat gaat niet vanzelf. Er is altijd een programma te verzinnen waarin het bestaande niet past, dat is niet zo moeilijk. Maar voor het omgekeerde geldt dit niet. De vraag wordt dan: wat voor soort programma past in het bestaande en is de moeite waard ontwikkeld te worden? Partijen moeten de plek kunnen zien en willen zien.

Question 148

Bij de zoektocht naar een programma voor het bestaande gaat het in de eerste plaats om de meerwaarde daarvan te benoemen. Daarom is het noodzakelijk de opdracht ruim op te vatten en de opgave vanuit de context, de ontwerpomgeving, de politieke omgeving, de maatschappelijke en historische achtergronden te bezien. Waarom wordt deze opdracht gegeven, wat zijn de doelen achter de opgave, wat zijn de problemen in de concrete situatie, hoe zien betrokken partijen de problemen?

Answer 148

Het is niet meer dan logisch dat in deze zoektocht de kwaliteiten van de bestaande casco’s belangrijke input zijn. Pas als blijkt dat die niet geschikt zijn of geschikt zijn te maken voor de gewenste programma’s anders dan tegen te hoge kosten is renovatie niet lonend en is sloop en nieuwbouw gepast. De projecten Zierikzee-Zuid en Schildersbuurt geven dit aan.

Question 149

Al onze gerealiseerde projecten, renovatie en nieuwbouw, zijn voorbeelden van een synthese van bestaande kwaliteiten en beoogde vernieuwing als resultaat van een brede zoektocht samen met de opdrachtgever. De nieuwbouw van Zierikzee-Zuid combineert de kwaliteiten van de oorspronkelijke situatie (kapvorm, footprint, collectieve binnentuin) met eigentijdse aanpassingen (prominente kopbebouwing, liftontsluiting, woningkwaliteit).

Answer 149

Het programma voor de aanpak van de Delistraat is na lang zoeken een mix van ingrepen geworden die de kwaliteiten van de oorspronkelijke casco’s en de stadsvernieuwingsingrepen benut en die recht doet aan de vernieuwingsambities zoals het realiseren van een hogere woningkwaliteit. In Pendrecht- Zuid onderzoeken we vele casco’s op hun geschiktheid voor een specifiek programma, waarin uiteindelijk de Melissantstraat en de Middelharnisstraat boven komen drijven.

Question 150

Voorbeelden waarin we met bewoners een goed programma zoeken én vinden zijn Complex 50, Welschen 7 en Enschedelaan: een specifieke menging van woningtypen op die specifieke locatie die wordt mogelijk gemaakt met een specifieke mix van ingrepen.

Answer 150

Florijn is een mooi voorbeeld van hoe concreet het serieus nemen van de context leidt tot bijstelling van het programma en de opgave voor diverse onderdelen van het ontwerp: kunstenaars in plaats van éénoudergezinnen, hoge éénspanner in plaats van lage tweespanner, rug-aan-rug woningen met patio in plaats van huisje-met-tuintje. Programma en plek zijn de belangrijkste aspecten van het ontwerpen in de stedelijke vernieuwing, maar niet de enige.

Question 151

... en tijd: op zoek naar continuïteit Om greep te krijgen op het transformatieproces moet niet worden stilgestaan bij programma en plek al- leen, ook het tijdsbegrip is voor het ontwerp van belang. Door tijd te begrijpen is er mee te werken in het ontwerp. Tijd staat voor de geschiedenis van de betreffende gebouwde omgeving inclusief de recente ontwikkeling ervan die leidde tot de opdracht.

Answer 151

Ontwerpen is een reis door de tijd, van het verleden, via het heden naar de toekomst. Wat was de maatschappelijke context ten tijde van het ontwerp, hoe heeft de ontwerper daar destijds op gereageerd, wat is er uiteindelijk van terechtgekomen, hoe heeft het daadwerkelijke gebruik zich daarna ontwikkeld, hoe wordt het nu gebruikt, welke aanpassingen zijn wenselijk en noodzakelijk en hoe kan ingespeeld worden op bekende en nog ongekende ontwikkelingen in de toekomst. Het gaat om continuïteit en daarmee is de tijd tegenwicht tegen de modernistische dominantie van de maakbare toekomst.

Question 152

Zo kan onderzoek naar de oorspronkelijke ontwerpvoorstellen leiden tot een ontwerp waarin afgeweken wordt van het gerealiseerde ontwerp en wordt doorgebouwd op een oude voorstudie. In de Schuddebeursstraat stellen we voor een nieuw lifttrappenhuis te realiseren op de plek waar Lotte Stam-Beese het hoofdtrappenhuis ooit had bedoeld.

Answer 152

Dit maakt een differentiatie in leefstijlen in het blok mogelijk, sluit aan bij een nieuwe ingang van de bergingenlaag en past wonderwel in de bestaande straatindeling. In de kozijnvervanging in het project Pendrecht-Zuid borduren we voort op de zoektocht van de architect uit de jaren vijftig die met bandramen nog enige kwaliteit aan de benepen appartementjes tracht te geven. In ons re- novatievoorstel herstellen we die in de onderhoudsaanpak verloren gegane kwaliteit en gaan zelfs nog een stap verder door er één kozijn van te maken.

Question 153

Een andere manier om continuïteit in het transformatieproces te onderzoeken is het benutten van oude schetsen om daarin een toekomstbeeld te schetsen.

Answer 153

Verleden, heden en toekomst kunnen in één beeld gevangen worden. Het tijdsbegrip, het zoeken naar continuïteit helpt vervreemdende ingrepen in het be- staande te vermijden, het helpt bij het zoeken naar een beeld, bij het zoeken van materialen en bij het detailleren.

Question 154

Proces staat voor de sociale context waarin de vernieuwing plaatsvindt, naast de fysieke en de historische context. Het proces gaat om de aanwezige sociale structuren en om de manier waarop belangen manifest gemaakt worden en een plaats krijgen in het krachtenspel van de vernieuwing.

Answer 154

De huidige bewoners zijn daarin van doorslaggevend belang: in hun woonomgeving wordt ingegrepen, hun vaak afbrokkelend vertrouwen in de buurt moet omgezet worden in een wenkend perspectief. Dit is niet alleen een ideologisch standpunt, alhoewel dat natuurlijk meespeelt, maar ook een kwestie van efficiëntie in de planontwikkeling. Als zittende bewoners een plek in het plan, kortom een perspectief wordt geboden zullen ze ook meer bereid zijn mee te werken aan die vernieuwingen die niet op hen gericht zijn, dan wanneer er voor hen nergens ruimte is gemaakt.

Question 155

Wij nemen in het ontwerptraject daarom een relatief onafhankelijk standpunt in en geven aan hoe volgens ons op de meest effectvolle manier de doelen van transformatie kunnen worden gerealiseerd. Wij verstaan onder proces het organiseren van draagvlak en het uitdragen van de ontwerpopgave in een complexe, vaak politieke situatie aan de hand van studies van het gebied en de gebruikers: strategisch ontwerpen.

Answer 155

Volgens Christopher Jones moet voordat een ontwerpstrategie kan worden vastgesteld, eerst antwoord gegeven kunnen worden op vragen als: wat zijn de belangrijkste beslissingen die moeten worden genomen, vragen die moeten worden gesteld? Welke kosten mogen worden gemaakt om deze vragen te beantwoorden? Wie gaan eraan werken en kan het probleem goed onder deze mensen worden verdeeld? Welke informatie is er nodig en moet van buiten worden gehaald bij derden? Hoe zal de omgeving reageren op deze vorm van onderzoeken, geeft dat een gevoel van onzekerheid, de onderste steen boven en hoe gaan we daarmee om? De ontwerpomgeving wordt daarbij in kaart gebracht en de manier van communiceren wordt vastge- steld. Welk type ontwerp wordt ingezet: onderzoekmatig informatief; droombeelden; onderhandelingsge- richt; uitvoeringsgericht? Een strategie kan met de opdrachtgever pas worden vastgesteld, wanneer de omgeving van het ontwerp is verkend, de probleemstructuur is vastgelegd en aangepast, grenzen zijn afgebakend en conflicten zijn geïdentificeerd.

Question 156

... en beeld: symbiose van vernieuwing en het bestaande Plek, tijd, proces en programma strijden om prioriteit: wat is dominant in de opgave? Wanneer dit voor een project is bepaald, kan pas aan het beeld gewerkt worden. De vragen zijn: wat willen we tot uitdrukking brengen, wat moet er gearticuleerd worden en waar in het ontwerp zijn daarvoor de mogelijkheden?

Answer 156

Beeld is niet het uiteindelijk ontwerp, maar veeleer het gezichtspunt van waaruit het totale ontwerp wordt bezien. Architectuur kan de transformatie van wijken, buurten en gebouwen tot uitdrukking brengen. Het is daarbij van belang dat er een synthese wordt ontwikkeld tussen de oorspronkelijke of bestaande kwaliteiten en de vernieuwing. Beide moeten zichtbaar worden gemaakt.

Question 157

Architectuur die op deze manier wordt ingezet helpt vervreemding van de eigen wijk te voorkomen, maar gaat niet voorbij aan de opgave van het eigentijdse. In de Nederlandse praktijk is deze benadering geen gemeengoed in zowel sloop-nieuwbouw als renovatie.

Answer 157

Bij veel Nederlandse renovatie is het oorspronkelijke beeld van ondergeschikt belang ten opzichte van de woningverbetering zelf. Daarom leiden veel renovaties tot conversies van het beeld. In het positieve geval wordt een nieuw coherent beeld ontwikkeld, in het slechte geval leidt de renovatie slechts tot verminkingen zoals de dakdozen uit de stadsvernieuwing, de ispo-isolatie en de platte kunststof kozijnen uit de jaren negentig. Restauratie is het weer in oorspronkelijke staat brengen van oude, vaak vervallen gebouwen, waarbij ingrepen die het oorspronkelijke ontwerp zouden hebben aangetast worden verwijderd.

Question 158

Simplificaties zijn een doodzonde. Juist deze simplificaties worden ingezet door partijen die hun positie, hun macht willen bestendigen en een publiekelijk debat over toekomstperspectieven van een buurt of wijk willen voorkomen. Een zoektocht levert voor hen een te groot risico op. Wanneer de uitkomst van discussie met gebruikers onvoorspelbaar dreigt te worden grijpt een partij van bovenaf in.

Answer 158

Giancarlo de Carlo heeft dit meermalen ervaren. In zulke gevallen kiest De Carlo voor de lange weg van het onderwijs, en zoekt confrontaties op via het organiseren van tentoonstellingen rondom actuele maatschappelijke vraagstukken. Hiermee probeert hij het brede publiek te bereiken. Pro- gramma in een open ontwerpproces is dus geen dictaat van bovenaf, maar is tegelijkertijd input en resul- taat van dat open ontwerpproces.

Question 159

... en plek: de invloed van de context op de opgave Programma en plek zijn de belangrijkste aspecten in de ontwerpopgave voor de stedelijke vernieuwing. Plek staat voor de context op verschillende schaalniveaus waarop het ontwerp moet worden gerealiseerd: stadsdeel, wijk, buurt, blok en casco, woning, detail. In de plek op alle schaalniveaus komen de kwaliteiten en de mogelijkheden tot uiting die van invloed zijn op het programma van de vernieuwing.

Answer 159

De kwaliteiten en mogelijkheden, ofwel de waarde van het bestaande voor partijen moet vaak zichtbaar worden gemaakt voordat zij dit ook daadwerkelijk als waardevol zien. Dat gaat niet vanzelf. Er is altijd een programma te verzinnen waarin het bestaande niet past, dat is niet zo moeilijk. Maar voor het omgekeerde geldt dit niet. De vraag wordt dan: wat voor soort programma past in het bestaande en is de moeite waard ontwikkeld te worden? Partijen moeten de plek kunnen zien en willen zien.

Question 160

Bij de zoektocht naar een programma voor het bestaande gaat het in de eerste plaats om de meerwaarde daarvan te benoemen. Daarom is het noodzakelijk de opdracht ruim op te vatten en de opgave vanuit de context, de ontwerpomgeving, de politieke omgeving, de maatschappelijke en historische achtergronden te bezien. Waarom wordt deze opdracht gegeven, wat zijn de doelen achter de opgave, wat zijn de problemen in de concrete situatie, hoe zien betrokken partijen de problemen?

Answer 160

Het is niet meer dan logisch dat in deze zoektocht de kwaliteiten van de bestaande casco’s belangrijke input zijn. Pas als blijkt dat die niet geschikt zijn of geschikt zijn te maken voor de gewenste programma’s anders dan tegen te hoge kosten is renovatie niet lonend en is sloop en nieuwbouw gepast. De projecten Zierikzee-Zuid en Schildersbuurt geven dit aan.

Question 161

Al onze gerealiseerde projecten, renovatie en nieuwbouw, zijn voorbeelden van een synthese van bestaande kwaliteiten en beoogde vernieuwing als resultaat van een brede zoektocht samen met de opdrachtgever. De nieuwbouw van Zierikzee-Zuid combineert de kwaliteiten van de oorspronkelijke situatie (kapvorm, footprint, collectieve binnentuin) met eigentijdse aanpassingen (prominente kopbebouwing, liftontsluiting, woningkwaliteit).

Answer 161

Het programma voor de aanpak van de Delistraat is na lang zoeken een mix van ingrepen geworden die de kwaliteiten van de oorspronkelijke casco’s en de stadsvernieuwingsingrepen benut en die recht doet aan de vernieuwingsambities zoals het realiseren van een hogere woningkwaliteit. In Pendrecht- Zuid onderzoeken we vele casco’s op hun geschiktheid voor een specifiek programma, waarin uiteindelijk de Melissantstraat en de Middelharnisstraat boven komen drijven.

Question 162

Voorbeelden waarin we met bewoners een goed programma zoeken én vinden zijn Complex 50, Welschen 7 en Enschedelaan: een specifieke menging van woningtypen op die specifieke locatie die wordt mogelijk gemaakt met een specifieke mix van ingrepen.

Answer 162

Florijn is een mooi voorbeeld van hoe concreet het serieus nemen van de context leidt tot bijstelling van het programma en de opgave voor diverse onderdelen van het ontwerp: kunstenaars in plaats van éénoudergezinnen, hoge éénspanner in plaats van lage tweespanner, rug-aan-rug woningen met patio in plaats van huisje-met-tuintje. Programma en plek zijn de belangrijkste aspecten van het ontwerpen in de stedelijke vernieuwing, maar niet de enige.

Question 163

... en tijd: op zoek naar continuïteit Om greep te krijgen op het transformatieproces moet niet worden stilgestaan bij programma en plek al- leen, ook het tijdsbegrip is voor het ontwerp van belang. Door tijd te begrijpen is er mee te werken in het ontwerp. Tijd staat voor de geschiedenis van de betreffende gebouwde omgeving inclusief de recente ontwikkeling ervan die leidde tot de opdracht.

Answer 163

Ontwerpen is een reis door de tijd, van het verleden, via het heden naar de toekomst. Wat was de maatschappelijke context ten tijde van het ontwerp, hoe heeft de ontwerper daar destijds op gereageerd, wat is er uiteindelijk van terechtgekomen, hoe heeft het daadwerkelijke gebruik zich daarna ontwikkeld, hoe wordt het nu gebruikt, welke aanpassingen zijn wenselijk en noodzakelijk en hoe kan ingespeeld worden op bekende en nog ongekende ontwikkelingen in de toekomst. Het gaat om continuïteit en daarmee is de tijd tegenwicht tegen de modernistische dominantie van de maakbare toekomst.

Question 164

Zo kan onderzoek naar de oorspronkelijke ontwerpvoorstellen leiden tot een ontwerp waarin afgeweken wordt van het gerealiseerde ontwerp en wordt doorgebouwd op een oude voorstudie. In de Schuddebeursstraat stellen we voor een nieuw lifttrappenhuis te realiseren op de plek waar Lotte Stam-Beese het hoofdtrappenhuis ooit had bedoeld.

Answer 164

Dit maakt een differentiatie in leefstijlen in het blok mogelijk, sluit aan bij een nieuwe ingang van de bergingenlaag en past wonderwel in de bestaande straatindeling. In de kozijnvervanging in het project Pendrecht-Zuid borduren we voort op de zoektocht van de architect uit de jaren vijftig die met bandramen nog enige kwaliteit aan de benepen appartementjes tracht te geven. In ons re- novatievoorstel herstellen we die in de onderhoudsaanpak verloren gegane kwaliteit en gaan zelfs nog een stap verder door er één kozijn van te maken.

Question 165

Een andere manier om continuïteit in het transformatieproces te onderzoeken is het benutten van oude schetsen om daarin een toekomstbeeld te schetsen.

Answer 165

Verleden, heden en toekomst kunnen in één beeld gevangen worden. Het tijdsbegrip, het zoeken naar continuïteit helpt vervreemdende ingrepen in het be- staande te vermijden, het helpt bij het zoeken naar een beeld, bij het zoeken van materialen en bij het detailleren.

Question 166

Proces staat voor de sociale context waarin de vernieuwing plaatsvindt, naast de fysieke en de historische context. Het proces gaat om de aanwezige sociale structuren en om de manier waarop belangen manifest gemaakt worden en een plaats krijgen in het krachtenspel van de vernieuwing.

Answer 166

De huidige bewoners zijn daarin van doorslaggevend belang: in hun woonomgeving wordt ingegrepen, hun vaak afbrokkelend vertrouwen in de buurt moet omgezet worden in een wenkend perspectief. Dit is niet alleen een ideologisch standpunt, alhoewel dat natuurlijk meespeelt, maar ook een kwestie van efficiëntie in de planontwikkeling. Als zittende bewoners een plek in het plan, kortom een perspectief wordt geboden zullen ze ook meer bereid zijn mee te werken aan die vernieuwingen die niet op hen gericht zijn, dan wanneer er voor hen nergens ruimte is gemaakt.

Question 167

Wij nemen in het ontwerptraject daarom een relatief onafhankelijk standpunt in en geven aan hoe volgens ons op de meest effectvolle manier de doelen van transformatie kunnen worden gerealiseerd. Wij verstaan onder proces het organiseren van draagvlak en het uitdragen van de ontwerpopgave in een complexe, vaak politieke situatie aan de hand van studies van het gebied en de gebruikers: strategisch ontwerpen.

Answer 167

Volgens Christopher Jones moet voordat een ontwerpstrategie kan worden vastgesteld, eerst antwoord gegeven kunnen worden op vragen als: wat zijn de belangrijkste beslissingen die moeten worden genomen, vragen die moeten worden gesteld? Welke kosten mogen worden gemaakt om deze vragen te beantwoorden? Wie gaan eraan werken en kan het probleem goed onder deze mensen worden verdeeld? Welke informatie is er nodig en moet van buiten worden gehaald bij derden? Hoe zal de omgeving reageren op deze vorm van onderzoeken, geeft dat een gevoel van onzekerheid, de onderste steen boven en hoe gaan we daarmee om? De ontwerpomgeving wordt daarbij in kaart gebracht en de manier van communiceren wordt vastge- steld. Welk type ontwerp wordt ingezet: onderzoekmatig informatief; droombeelden; onderhandelingsge- richt; uitvoeringsgericht? Een strategie kan met de opdrachtgever pas worden vastgesteld, wanneer de omgeving van het ontwerp is verkend, de probleemstructuur is vastgelegd en aangepast, grenzen zijn afgebakend en conflicten zijn geïdentificeerd.

Question 168

... en beeld: symbiose van vernieuwing en het bestaande Plek, tijd, proces en programma strijden om prioriteit: wat is dominant in de opgave? Wanneer dit voor een project is bepaald, kan pas aan het beeld gewerkt worden. De vragen zijn: wat willen we tot uitdrukking brengen, wat moet er gearticuleerd worden en waar in het ontwerp zijn daarvoor de mogelijkheden?

Answer 168

Beeld is niet het uiteindelijk ontwerp, maar veeleer het gezichtspunt van waaruit het totale ontwerp wordt bezien. Architectuur kan de transformatie van wijken, buurten en gebouwen tot uitdrukking brengen. Het is daarbij van belang dat er een synthese wordt ontwikkeld tussen de oorspronkelijke of bestaande kwaliteiten en de vernieuwing. Beide moeten zichtbaar worden gemaakt.

Question 169

Architectuur die op deze manier wordt ingezet helpt vervreemding van de eigen wijk te voorkomen, maar gaat niet voorbij aan de opgave van het eigentijdse. In de Nederlandse praktijk is deze benadering geen gemeengoed in zowel sloop-nieuwbouw als renovatie.

Answer 169

Bij veel Nederlandse renovatie is het oorspronkelijke beeld van ondergeschikt belang ten opzichte van de woningverbetering zelf. Daarom leiden veel renovaties tot conversies van het beeld. In het positieve geval wordt een nieuw coherent beeld ontwikkeld, in het slechte geval leidt de renovatie slechts tot verminkingen zoals de dakdozen uit de stadsvernieuwing, de ispo-isolatie en de platte kunststof kozijnen uit de jaren negentig. Restauratie is het weer in oorspronkelijke staat brengen van oude, vaak vervallen gebouwen, waarbij ingrepen die het oorspronkelijke ontwerp zouden hebben aangetast worden verwijderd.

Question 170

Programmatische en constructieve wijzigingen zijn in principe ongewenst. Deze houding frustreert nieuwe vormen van gebruik en leidt meer dan eens tot sloop. Om die reden staat restauratie op deze manier onder druk. Een begrip dat begin jaren zestig in Frankrijk en Italië ontstond is rehabilitatie:

Answer 170

het staat voor behoud en revitalisering van gebouwen. Dit begrip is breed en houdt in dat er wordt uitgegaan van (gedeeltelijk) behoud van een gebouw. Het is geen rigide restauratieve houding. Het doel van die vrije houding is het zoeken naar nieuw programma om het bestaande mogelijk te maken. In deze opvatting is rehabilitatie geen nostalgische houding maar eerder een confrontatie tussen een gewenste vernieuwing en de bestaande gebouwde omgeving.

Question 171

Ook voor nieuwbouw is een dergelijke benadering goed mogelijk:

Answer 171

behoud van de kwaliteiten van het oor- spronkelijke concept en invulling daarvan met eigentijdse architectonische middelen.

Question 172

Voorwaarden We hebben een ontwerpbenadering geformuleerd die kansrijk is in een transformatiebenadering van de stedelijke vernieuwing. We hebben de stappen beschreven die daarbij gezet moeten worden en welke functie het ontwerp in die stappen heeft. En we hebben de schaalniveaus en de aspecten benoemd die de breedte van het ontwerp aangeven. Dit alleen is geen recept voor succes. Deze ontwerpbenadering werkt alleen binnen een aantal belangrijke randvoorwaarden.

Answer 172

Een realistische ontwerpbenadering gaat uit van het gegeven dat mensen en organisaties handelen uit eigenbelang. De waarde van het bestaande voor deze partijen moet echter wel zichtbaar worden gemaakt voordat zij het bestaande als waardevol zien. Dat gaat niet vanzelf hebben we eerder gezegd. Ten eerste moeten in het onderzoek en ontwerpproces programma en planning ter discussie kunnen worden gesteld.

Question 173

De kernvraag bij stedelijke vernieuwing is steeds: welke mensen wonen nu redelijk tevreden in de buurt of wijk en welke doelgroepen zijn daarnaast geïnteresseerd om er te komen wonen. Daaruit volgt de vraag: welke veranderingen zijn daarvoor nodig. In plaats van te focussen op één of twee doelgroepen en vandaar uit de vernieuwing in te zetten, is het noodzakelijk na te gaan welke groepen de in de wijk aanwezige casco’s aankunnen.

Answer 173

Voor de opdrachtgever in eerste instantie overbodige doelgroepen blijken in een later stadium van het ontwerpproces toch een belangrijke bijdrage te leveren aan een goede en specifieke ver- nieuwing.

Question 174

Ten tweede moet nagegaan worden wat de casco’s en woonvelden aan transformatiemogelijkheden bezit- ten. Te veel wordt bij vernieuwingsstrategieën uitsluitend uitgegaan van verhuurcijfers, het huidig oppervlak van de woningen en de woningmarktpositie van de wijk en niet van de expliciet of impliciet aanwezige kwaliteiten en mogelijkheden.

Answer 174

Kennis van transformatiemogelijkheden van casco’s en gebieden is noodzakelijk om passende oplossingen te vinden. Er is een groot tekort aan documentatie van gerealiseerde voorbeelden en aan gesystematiseerde kennis op dit gebied die toegankelijk is voor de beroepspraktijk.

Question 175

Ten derde moet de complexiteit van het alledaagse worden geaccepteerd. Voor een beslisser is het vaak aantrekkelijk om de werkelijkheid te reduceren tot hapklare brokken om tot keuzen te komen. In een ontwerpproces leiden deze reducties tot slecht passend confectiewerk.

Answer 175

De huidige netwerkmaatschappij is sterk gespecialiseerd en de kennis verspreid over vele partijen. Een hele keten van organisaties is nodig om een goed, door ieder gedragen oplossing te bereiken. De pogingen van grote partijen om de complexiteit te reduceren – door de sturingskracht van een actor te vergroten en andere actoren buiten te sluiten – zijn een ontkenning van de werkelijkheid van de netwerksamenleving.

Question 176

Ten vierde moeten bij een vernieuwingsproces bewoners niet worden uitgesloten. Wanneer de initiatiefne- mers van herstructurering een duurzame herstructurering willen, met een hoog sociaal rendement, moeten ze een open ontwerpproces organiseren met alle betrokken partijen.

Answer 176

Van probleemanalyse tot en met de uitvoering. Pas dan kunnen we spreken van een creatief open proces dat van boven wordt geïnitieerd maar van onder af wordt gevoed.